Dor Tê Ser Dorê

Şev tarî ye. Hîn tiştên din hene ku şevê jî tarîtir in. Tarîtîya şevê amedebûna ji bo rojê ye. Tarî dibe ku mirov bikişin malên xwe, ji zav û zêçên xwe re hinek hemhal bibin, birazên ku bi vêsayî carek din dest bi rojê bikin. Lê tarîtîyên din ne wusa ne. Şev tu car rojê natirse, dizane ku dem di navbera wan de hatîye parvekirin. Heqê her kesi belû ye. Carna roj ji şevê digre, carna jî şev ji rojê. Di salê de du caran dibin mîna hev, du caran jî hevûdin zêdetir dûr dikevin. Lê dûrketina wan a ji hevûdin belû ye. Dûrketin ji bona carek din li bervûhev zivirandin e. Şev jî dizane ku ew bê rojê, roj jî dizane ku ew bê şevê nabe. Loma hevûdin dihebînin. Yek ji yê din re dibe neynik.

Ka carê ji ber xwe re bînin. Her dem roj be çi dibe, an jî her dem şev be? Jîyan ser û bin dibe. Pir tiştên ku ji bo me mîna nan û av normal tên dîtin û hesabkirin êdî dibe ku qet nebin. Pêş her tiştî xewa me ser û bin bibe. Xew, ji bo jîyanê tiştekî bingehî.  Xew carê têk çu, ewê hîn pir tiştên din jî têk biçin. Hiş di serî de nabîne, çav sor dibin, guh digujin, dest dilerizin, hêz diqede, mirov gêjo dibe. Şev û roj maneya xwe wenda dikin. Jîyan êdî barek giran e. Bêhn ji mirov teng dibe. Tu tişt êdî mina berê nabe. Belê xew…

Şew bi stêrikan dixemlîne ezmanin xwe. Heyvê jî li ber wan de dardadike. Heyv naxweze her şev bi eynî bejn û balê derbikeve ber stêrkan. Her şev an hinek bejnzirav, an jî hinek darûber dibe. Destmala xwe digire û derdikeve govendê. Xwe di vî alî û di wî alî de dihejîne, badikeve; heyan serê subê. Stêrk jî li dû û dora wê re tên û terin; ji wê re govendê digirin. Di rojên ewrî de dikevin paş perdeya ewran, li wir didomînin govenda xwe. Di rojên sayî de li ber çavan in. Bi hemû xeml û zînetên xwe diçûriskin li ser me re. Ew hemû her dem li wir in, digerin, dorê tînin ser dorê. Heyan serê sibê li ezmanan dor dora wan e. Li berbangê re edî hêdî hêdî xatir dixwezin. Westîyane, xwe por dikin, dikevin xewa kur, vêsa xwe digirin. Dor dora rojê ye edî, ew dizanin. Tecawuzê heqê hev kirin şerm e, ew sinorê hevûdin dizanin. Ji berbangê re hêdî hêdî melûl dibin.

Roj hat, şev diqede. Feqet roj, rojtîya xwe dizane. Naxweze şevê bixeyîdîne; hêdî hêdî hildide. Pêşîyê xwe nîşan nade, hinekî ji ronîya xwe dişîne. Dibe ku şev biceniqe, bitirse. Na hewcî nîne. Şev jî şevtîya xwe dizane, înatîyê nake. Kengê ronîya berbangê serî hilda, dizane ku wext wexta çûyînê ye. Xwe hêdî hêdî amade dike.

Roj bi şandina ronîya xwe hatina xwe dîyar dike; bi tirîjên xwe jî silava serê sibe dide. Êdî amadeye ji bo destpêka jîyana rojê. Xewa şevê qut bîye, jîyana rojê dest pê kirîye. Hişyarbûn pêvist e. Hînikîya şevê ji xewê re xweş bû, êdî germ lazim e, hereket, livandin. Ronî germ e, germ dike. Germ jî hereketê ji xwe re tîne. Dewar û pez terin çolê, diçêrin, digerin, dikalin; roj hildaye, roja xwe derbaz dikin. Çûk ji hêlînên xwe derdikevin, difirin, diçivin; roj hildaye, roja xwe derbaz dikin. Însan ji malên xwe derdikevin, diçin, digerin, dişuxulin; roj hildaye, roja xwe derbaz dikin. Dar û ber bi sura bahozê pel û şaxên xwe dihejînin; roj hildaye, roja xwe derbaz dikin.

Şev çûye, roj hatîye; li ser seran û li ser çavan re hatîye. Hewcî nîne ku mirov biraze, roj hildaye. Dem dema derbazkirina rojê ye. Roj ji sibe heyan nîvroj bilind dibe. Nîvroj roj gihîştîye bandeva xwe, tirîj nêzik bûne, germ zêde. Edê hêdî hêdî roj dadikeve, bervî rojavayê. Bandeva rojê îşareta bandeva kar e jî. Danê subê qedîya ye, danê êvarê dest pê kirîye. Êdî roj jî westîya ye, hêdî hêdî dor dora şevê ye. Roj ji alîyê rojhilat ve hat, li bervî rojava diçe. Şewqa tirîjan jî êdî melûl bûne.Her kes û her tişt edî hêdî hêdî hazirîya zivirandina/vegerandina cîhên xwe yên şevê dikin. Malbat ji benda wan e.

Roj diçe avan, şev dest pê dike; dor tê ser dorê.

Hasan Polat, 27.12.2012, Stuttgart. 

Însan Aloz û Dînamîk e

Di derheqê însanan de curecur tişt tên gotin. Her carê gor nêrînekê, alîyekî însan tê bilêvkirin. Bi salane însan bi xwe di derheqê xwe de hewldide ku tarîfekê ji xwe re bîbîne. Dîsa jî di vî alî de serneket û ewê sernekeve.

Carna mirov dixweze êdî ji xwe re bersivekê bibîne. Dibe ku carna bersivekê jî dibîne. Lê demekê din şuve pê dihese ku ew bersiva jî têra wî nake. Va pêvajoya heyan dawîya jîyanê pir û hindik wusa didome. Carna mirov xwe di vê pêvajoyê de bêçare hîs dike û dîsa pirs dike: Çima va wusa ye? Mîna ku mirovên li pêş me nekarîyan bersivek çareser bidin, em jî nikarin bi rastî bersivek çareser bidin. Lê dîsan jî bê vê pirsê jîyan mîna xwerinek bêxoy e.

Însan mexlûqekî pir kompleks/aloz û dînamîk e. Kompleks e, ango her carê alîyekî wî xwe nîşan dide, lê dîsa jî tu car hemû alîyên wî nikarin werin texmînkirin. Mirov bi xwe jî nikare pir sedemên hal û hereketên xwe bîne ziman. Lomaye ku di sedsala 20’dan de li welatên rojava di warê psîkolojîyê de biwêja „binehiş“ hat kefşkirin û pir nazarîye/teorî hatin bilêvkirin. Dîsa jî di vî warî de bi her hewldanê mirov bi zêdetir hajîya kêmasî û nezantîya xwe bû û dibe. Pir caran bi ser navê Arîstoteles gotinek tê îfadekirin. Arîsto gotîye ku: „Ez weqas pir hin bûm, di dawîyê de pê hesîyam kû ez hinî tiştî nebû me.“ Bi rastî jî mirov di derbarê tiştekî de çiqas xwedî malûmat bû, weqas jî pê dihese ku hîn pir kêmasîyên wî hene. Mirov dikare di vî warî de bêhesab tiştan binivise. Di dawî de mirov dîsa vedigere serî. Mijara nivisê jî bi xwe balkişandina vê çerxê ye. Em her çiqas bi her hewldanê disan bên serî jî, ji bo çerixandina çerxê, hûn ji vanî re dikarin hereketa jîyanê jî bibêjin, her hewldan pêwist e.

Me li jor nivisand ku insan kompleks û dînamîk e. Di derheqê kompleksîya însan de çend gotin hatin nivisandin. Ji bo temambûna nivisê lazime ku di derheqê dînamîkê de jî çend hevok werin nivisandin. Aşîkareye ku mijarek wusa kûr û dirêj bi çend hevokan nayê îzah kirin. Dîsan jî ger em bizanin ku ji bo îzah û çareserkirina tiştekî hemû gavên piçûk jî pêwist in. Her pêşveçûn û kêfşkirinên serê erdê li ser gavên piçûkên pir jî pê nahatine hesandin û dû re hatine bîrkirin hatine avakirin. Tu tişt bê qîmet û vala nîne. Hinek ji wan dihesin, bi xwe jî tiştekî dikin û serdikevin; hinek jî qet pê nahesin, heyan dawîya jîyana xwe mîna gêjoyan nikarin tu pêşketinekê xwedî derbikevin.

Em dîsa vegerin biwêja xwe ya dînamîk. Jîyan hereket e, hereket jî îşareta dewrûdaîmê ye. Çi wextê hereket qedîya êdî ger mirov behsa mirinê bike. Me kurdan berê di peyîvên xwe yên rojane de zêdetir biwêja „çerxa felekê“ dihanî ziman. Ew jî nîşan dide ku çerxa dunê herdem diçerixe. Mirovên li serê erdê her dem di vê çerxê de diçerixin. Gor îmkan, nîyet û hewldanên mirov, ew di vê çerxê de cîhê xwe an aktîv, an jî pasîv digire. Jîyan sekinandinê qebûl nake. Mirovên hîn dijin û dixwezin bisekinin, mîna pelên ser avê alîyên faktor/pêkerin bi hereket tên çerixandin. Di nav vê çerxa cîhanê de mirov bi xwe çiqas pasiv bimîne jî bi şiklekî dîsan jî aktîv e, ango dînamîk e.

Aktivbûna mirov bi xwe be, ew zêdetir di guhertinan de cîh digire. Lê dema aktîvbûna wî bi xwe nebe, ew zêdetir di alîyên yên bi xwe aktîv de tê guhertin. Ew jî girêdayîya wesfa/qelîteya mirov e.

Mevlana Celaletînê Rûmî wusa dibêje: „Mirov qasî famîna xwe ye“. Her çiqas mirov bi xwe mexlûqek kompleks û dînamîk be jî, heyan di jîyana xwe de va xisletên xwe xwedî dernekeve nikare wan fêm bike. Fêmkirinek di sedî de sed jî nemumkîn e, ji ber ku mirov ew bi xwe ye.

Stuttgart, 09.12.12, yekşem.

Guhertin Bi Mînaka „Rojbûn“ ê

Sersalên sedsala 19 e. Papîrê min tê dunê. Tarîx ne belû ye. Wexta dîya wî pirs dikin, bersiva wê wusa ye: „Roja dêrsimîyan havitin ser gundê me, em ji ber dêrsimîyan revîyan, ez çûm mala bavê xwe. Wê şewê lawê min hat dunê“.

Gor tarîxa li ser nasnameyê bavê min, ew di sala 1941 de hatîye dunê. Gor gotina bavê min bûyîna wî di sala 1939 de ye. Papîrê wî ew 2 salan piçûk qeydkirîye ku dereng bigrin eskerîyê. Sal belu ye. Lê roj û meh ne belû ye. Dema min ji wî cîhê bûyîna wî pirsî, ji min re „Çavreşî“ got. Çavreşî navê nevçeyek/dewerek li alîyê Kanîya Reş e. Ango navçeya çîyayên Bîngolê.

Kalikê min nîvkoçer bû. Birek pezên wî hebûn. Zivistanê li gund bûn, havînê jî diçûn çîyan/waran. Bûyûna bavê min nîşan dide ku ew havînê li çîyê hatîye dunê, di bin konê reş de. Rojbûna wî belû nîne.

Di navnîşana min da rojbûna min serê meha qanûnê ye. Gor gotina bavê min di navîna meha tebaxê de ye. Di salê de îttifak heye. Ez di gund de hatime dunê. Wexta bûyîna me de ne nexaşxane ne jî di dest de ba nifûsê qeydkirin hebû. Çi wextê rîya mezinê malê bajêr biketena û dilê wî bixwestana zorokên xwe di nifûsê de qeyd dikir.

Sal derbaz bûn, pir tişt hatin guhertin. Sî salan şuve zarokên min hatin dunê. Babirê min, bavê min û ez di herema Kurdîstanê de hatin dunê. Zarokên min li dûri welat, di Almanyayê de hatin dunê. Cîhe bûyîna wan, rojbûna wan û saeta bûyîna wan jî belû ye, di dest de hatîye qeydkirin.

Guhertin tenê di warê ku min hanîn ziman de derneketin holê. Di her warî de pir guhertinên mezin peyda bûn. Di dema me de peyîva „rojbûn“ê tunebû, îroj zarokên me rojbûna xwe pîroz dikin. Pîrozkirina rojbûnê di adetên me kurdan de tunebû. Pêşîyê tirkan girtin, du re jî kurdan. Adetekî ewrûpayî ye.

Zarokên me kurdên li Ewrûpayê dijin di nav gelên ewrûpayî de mezin dibin û dibistanên wan de perwerde dibin. Em bixwezin jî nexwezin jî bin tesîra wan de dimînin. Wexta zorokên kurdên li kurdîstanê dijin dinêrim dibînim ku zêdetir bin bandora çanda/kultura ewrûpayîyan de dimînin. Ez dûrî welat bim jî di facebookê de pê dihesim ku zarokên nas û dostên min ên hîn jî li Kurdîstanê dijin rojbûnên hevûdin pîroz dikin. Va jî nîşan dide ku nuha li welat jî pîrozkirina rojbûnê di nav cîwanan de bûye adet.

Mijara vê nivisa di mînaka pîrozkirina rojbûnê de nîşandana guhertina adetan e. Jiyan hebû, guhertin jî dibe. Mirov tu car nikare hember guhertinê derbikeve. Feqet mirov dikare hewlbide ku li ser alîyê guhertinê tesîr bike. Guhertina gel çiqas li ser rîçik û pîçika adetên gel bibe, weqas ew gela dikare xwe biparêze. Mirovek, an jî gelek çiqas xwe biguhere jî nikare xwe di carekî de kok û rîçika xwe biqetîne. Bi salan û sedsalan tesîra dîroka wî bi şiklekî binehiş bandora xwe didomîne.

Gotina min ewe ku guhertin çiqas li ser rîçik û pîçika mirov û gelan ve derketin holê weqas wî mirovî an jî wî gelî pêştve dibin. Guhertin çiqas li ser rîçik û pîçika mirov an jî gelî derneket holê weqas zêdetir ji wan re dibe astengî.

Stuttgart, 29.11.2012

Çar Hesteyên Bingehî

Dema mirov behsa hesteyên bingehî dike 4 heste derdikevin pêş: Tirs, hêrs, kêf û şin. Mirov dikare cîhê tirsê de xof, cîhê hêrsê de qahr jî binivisîne. An jî cîhên kelîmeyên/peyvên kêf û şînê de hinek peyvên din. Lê gor dîtina min peyvên “tirs, hêrs, kêf û şîn” ji bo tarîfkirina van hesteyên bingehî di cîhda ne. Hemû peyvên din ên hesteyên mirov bilêvdikin di bin van her çar biwêjan/tebîran de dikarin bên rêzkirin.

Hemu însan xwedî van hestana ne û tunebûna wan kêmasîyek/nexaşîyek mezin e. Bi xwe sedemên nexaşîyên psikolojîk jî serûbinîya van hestayan e. Ji bona domandin û manîdarîya jîyanê van hestana ji hal û hereketên mirov re dibin pîvan. Mirov dema di nav cîvakê de jîyana xwe didomîne van hesteyên bingehî ji wan re rêberîyê dikin. Herçiqas gor herkesî sînorên van hestana hinekî curecur bin jî, di nav cîvakê de sînorek vanên belû hene. Gor rewşa xwe mirov van hesteyên xwe nîşan dide.

Tirs û hêrs mirovan ji tehlûkeyan diparêzin. Tirs zêdetir fermana rev û dûrketinê dide. Mirov bi durketin û revê xwe vê rewşê, ango tehlûkeyê diparêze. Li ba hêrsê zêdetir bi tehdîtkirin û lêdanê mirov xwe diparêze.

Biwêjên kêf û şînê zêdetir razîbûn û nerazîbûna mirov nîşand didin. Dema mirov ji rewşekê an jî ji kesekî razî bû ew hestên wî xwe nîşan didin. Gor wan hesteyan mirov dixweze zêdetir ji ba wan kesan an jî rewşan dema xwe derbaz bike, an jî kêmtir.

Dema kefxweşêyê de mirov bi ken e, dilxweşîya wî bi her hal û hereketên wî xwe aşîkar dike. Dema şînê de mirov kelgirî, pozxwin e. Hemû hal û hereketên wî nerazîbûna wî nîşan didin.

Hesen Polat, Stuttgart, 18.10.12

Mirov û Jîyan

Dema em ji dîrokê dimezin, dibînin ku pir tişt hatine serê însanan. An jî bi gotinek din; însanan pir tişt hanîne serê hev. Şer, kuştin, talan kirin, xirabî, gemarî û hwd. Di alîyê din de bi bûyerên xezayî jî pir tişt hatîye serên însanan. Erdhêj, tofan, laser/pêl, pûk, şewat, baran û hwd. Vana kûl û keserên derî nefsa mirov in. Yek jî çetinî û zehmetîyên di hundirê/nefsa mirov de hene. Tirs, xof, êş, jan, evîndarî û hwd.

Çi biqewime jî mirovan dîsan destpêkirine û jîyana xwe domandine. Li hember va hemû bûyerên çetin û bi zehmet de hêza însanîyetê ya herî mezin ji xwe re dershildan û komkirina tecrûbeyan e. Ji bûyeran re serê xwe êşandine, ji bona nedubarekirina wan tedbîr girtine, ji bona qonaxek baştir herdem hewldane xwe. Di vî warî de jî gelek mesafe girtine. Di nav însanan de yên ku wusa nekirine holê rabûne û yên din hatine cîhê wan girtine.

Va çerxa felekê doh wusabû, îroj jî wusa ye. Dîrok vanî bi vê şiklî dide ber me. Dema em ji vê heqîqetê ji xwe re ders derbixin dikarin serbikevin. Na, wexta ders hilnegirin, emê rojekî holê rabin û yên din werin cîhê me de jîyana xwe bidomînin.

Raste, dunya tu kesî re namîne. Her mirovî ku hatîye serê erdê, rojekî jî here. Mirin heqe û ji bona herkesî ye. Heyan roja îroj tu kes sax nemaye û îroj şuve jî ewê nemîne. Herkes xwedî temenê xwe ye, zû û dereng ewê bimire. Ew gotinên min ên di destpêka nivisê de ne ji bona mirovan bû, ji bona gel û koman bû, ji bona domandina însanîyetê bû.

Curecur bawerî û nêrîn, rêxistin û dezgeh hebûn, ewê hîn jî hebin. Ji wan de yên serketin berdewam kirin, yên din jî holê ra bûn, çûn. Ewê îroj şuve jî wusa bin. Kî dibe bila bibe, çi dibe bila bibe; mirov naxweze ku ew û karên wî badîhewa biçin, ortê ra bin. Va alîyekê din ên însanan nîşan dide. Ango însan ji bejn û bala xwe zêdetir tiştek e. Însan ji mexlûqên din cuda ye, naxweze tenê bi xarin û vexarinê jîyana xwe bidomîne, dixweze bi dû xwe navekî û tiştekî baş bihêlîne.

Çi baş û çi nebaş e? Her kes gora bawerî û nêrîna xwe dikare curecur bersiv bide. Çi dibe bila bibe dem ji bona tesbîtkirina başbûn û nebaşbûnê re pîvanek girîng/muhîm e. Tiştên nebaş piştî demekî tên bîrkirin, holê ra dibin. Tiştên baş jî mîna madenên xas in, çiqas li ser re wext derbaz bibe, ewê weqas zêdetir bi qîmet bibin, xwe bidin nîşandin. Dibe ku hinek nekarin başbûna wan bibînin û pê bihesin. Lê dîsa jî ew ji hebûna xwe tesîr li ser jîyana mirovan datînin. Mirovên ji wan xwedî derdikevin, baştîyan wan îstifade dikin; yên xwedî dernakevin jî baştîyên wan mehrum dimînin.

Mirov her çiqas bixweze li serê erdê jîyanek bê êş û jan bimeşîne jî  jîyan bê êş û bê jan nîne. Mirov bixweze jî nexweze jî di jîyana xwe de rastî hinek êş û janan we re. Di xeyalên mirov de jîyanek bê zehmet her dem xwe bide hîskirin jî, rastîya jîyanê wusa nîne. Jîyanek wusa jîyana bihuştê/cennetê ye, ne jîyana serê erdê ye. Ger em vê heqîqetê wusa qebûl bikin. Hinek îdeolojî û nêrîn ji mirovan re li serê erdê wehd bikin jî, zû û dereng ger bê qebûlkirin ku va xapandinek e. Ji ber ku jîyanek wusa li vir ne mumkîn e.

Em li gor meşandina jîyana serê erdê hatine afirandin. Lomaye ku gor dîtina min, wexta jîyanek bihiştê li serê erdê bibe para me, emê wextekî şuve wê jîyanê jî eciz bibin. Hinek êş û janên jîyanê ji ber xwe re bînin. Mînak: Mirin, mirina nas û dostekî, an jî dê û bav, an jî zarok. Ew tehlîyek/janek jîyanê ye. Dema mirov wê demê wê tehlîyê û êşê nekşîne, ewê kêmasîyek be. Hîn pir tiştên wusa di jîyana li serê erdê de hene. Ya herî rast di wextê de kişandina wê zehmetîya/êşa/tehlîya/jana jîyanê ye. Bila tu kes xwe nexapîne. Jîyan bi qasî kêf û zewqê, bi êş û janê jî manîdar e. Di jîyanê de hinek tişt hene ku heyan mirov zehmetîya wan nekşîne nikare barin wan li ser milên xwe dayne.

Dîsa bizivirim mînaka mirinê. Mirovê ji bo mirina kesekî nas di wextê de reş girê nede û wê tehlî û jana wê nekşîne heyan dawîya jîyana xwe ewê bin barê wê bûyerê de birize. Jîyan bi tehlî, êş û janên li cîh manîdar e. Giranîya jîyanê mirovan digihîştî ne / kamil dike.

Jîyana me ya rojane di bin tesîra nêrînek nûjen/modern de tê vestrandin. Ew jî ji me re li serê erdê jîyanek gor jîyana di cennetê de wehd dike. Bi zêdetir xerckirina mal û milk wehda zêdebûna kêf û zewqa dunê dike. Bi sistkirina têkilîyên mirovan wehda azadî û serxwebûna mirovan dide. Lê em dibînin ku bi va wehdana mirov zêdetir tenêtîyê dikşînin, bê kok dibin, bê kef û zewq dimînin, di nefsa xwe de serûbin dibin.

Însan mexlûqekî cîwakî ye. Lomaye ku jîyana mirovan bi hev re xweş e, ji hevûdin re alîkarinê xweş e; ji hev re kêf û zewqê, ji bona hevûdin kişandina êş û janê xweş e. Li vir yê herî girîng ewe ku ger tu car pîvan neyê paşçavkirin. Tiştên dilê mirov di jîyanê de dixweze jî, tiştên naxweze jî di cîh de û bi pîvan her dem çavkanîyên jîyanê ne. Em firsendê nedin xapanokan ku me bixapînin. Dema em heqîqeta jîyanê bizanin xwe jî naxapînin.

25.09.2012, Stuttgart, sêşem.  

Mirin

Di derheqê mirinê de pir tişt hatine gotinê û hîn jî tên gotin.

Kî çi dibêje bila bibêje, ya herî aşîkar ewe ku mirin benda herkesî ye. Di vî warî de tu şiphe tune. Va bi curecur delîlan jî sabît e.

Di destpêka mirovatîyê de heyan roja îroj her kesê hatîye serê erdê rojekî mirîye û ewê bimire jî. Tu îstîsna nehatîye dîtin, ewê neyê dîtin jî. Tu kitab û tu dîn jî heyan vê rojê negotîye ku hinek mirov namirin. Hemû delîlên zanistî jî aşîkar dikin ku mirin ji bo hemû kesan e. Di dînê îslamê de jî Quran di sureya Enbîya, ayeta 35 de wusa dibêje: „Ewê her nefs mirinê tam bike.“

Herçiqas mirin mîna nan û av li benda me be jî em ji mirinê re hazir/amade nînin û mirina mirovên derûdora me dikare pir caran jîyana me serûbin bike. Çima? Mirov dikare vê pirsê curecur bersiv bike. Her bawerî û nêrîn di derheqa wê pirsê de xwedî bersivekê ne. Her mirov gor xwe ji vê pirsê re dibe ku îzahetekê bîne jî. Çi dibe bila bibe, çer dibe bila bibe dîsa jî em ji mirinê re hazir nînin. Di vê dema medyatîk de her roj em mirina sedan, carna hezaran bibihîsin jî di rojeva me de mirin tune. Tune bûna wê di alîyekî de baş, di alîyekî de jî nebaş e.

Başbûna wê ewe ku em heyan nefesa xwe ya dawî mecbûrin jîyana xwe bidomînin. Nebaşbûna wê jî ewe ku mirin parçeyekê jîyana me ye, em nikarin wê wek tuneyî bihesibînin. Ew her demê dikare derê me bikute û xwe nîşanî me bide, me ji xwe bide pêhisîyandin. Ji xwe vanî jî dike.

Loma em mecbûrin ku ji mirinê re amade bin. Ew carna cîranê me, carna nasên me, carna dostên me, carna bavên me, carna dîyên me, carna xweng û birayên me, carna zav û zêçên me li ber çavên me, di nav jîyana me de hildigire û dibe. Ew rojekê galimî me jî bike û bibe. Em vanî wusa bizanin jî mirin tiştekî pir zor e. Têkilîyên me ji kesê ku mirî re çiqas zexm be, mirin weqas bi hêz me dihejîne.

Di jîyanê de hinek tişt hene ku bi zanînê nayên fêmkirin, tenê bi jîyanê tên jîyandin. Mirin ji wan yekî yê pir zehmet e. Em nikarin bibêjin ku, meyê! Ewê zû û dereng li ba me be, li ber me be, li cem me be. Wê demê jî Xwedê sebr û hêzek liberxwedan bide me, bide wan mirovên bi galimkirina mirinê tên hejandin.

Zimmersrode, 28.08.2012, sêşem.

Hêza Edebîyatê

Min li vir çend rojan peşt ve kitêbek Cengîz Aytmatov, bi kurdî, „Evîna Cemîlê“ xwend. Kitêb ji alîyê Nacî Kutlay ve hatîye wergerandin. Li ser kitêbê nehatîye nivisandin ku ji kîjan zimanî hatîye wergerandin. Li gor pêşgotina kitêbê, ya ji alîye Louîs Aragon ve hatîye nivisandin, mirov dikare jê derbixe ku kitêb ji fransî hatîye wergerandin. Sernivisa pêşgotinê wusa ye: „Çîroka evîndarîyê ya herî xweş. Parîs, 30 Adar 1959“.

Kitêb ji çîrokêkê pêk tê û navê xwe jî ji wê çîrokê digire. Çîrok bi xwe çîrokek balkêş e. Li vir naxwezim li ser çîrokê zêdetir bisekinim. Zêdetir dixwezim li ser pêşgotina Louîs Aragon bisekinim. Çima? Ji xwe mijara vê nivisê jî bi xwe bersiva wê pirsê ye.

Cengîz Aytmatov niviskarekî qirxizî ye. Birêz Louîs Aragon dinivisîne ku wî bi xwe va çîroka ji zimanê ûrizî wergerandîye zimanê xwe, lê ew çîrok ji qirxizî wergerandine ûrizî. Tê xuyakirin ku çîrok qirxizî hatîye nivisandin, dû re wergerandine ûrizî, birêz Louîs Aragon wergerandîye fransî û birêz Nacî Kutlay jî wergerandîye kurdî. Ango çîrok ji çend bêjingan re derbaz bûye. Dîsa jî çîrokek baş e, xwendina wê salix didim. Kek Nacî Kutlay jî bi kurdîyek xweş wergerandîye.

Di derheqê edebîyatê û girîngîya edebîyata gelekî de em pir tiştan dibihîsin. Carna weqas tiştên gir û gerî tên gotin, an jî nivisandin ku mirov dibêje: „Ka edebîyata gelekî nebe ew gel bi xwe tiştek nîne“. Ma bi rastî jî edebîyat ji bo gelekî weqas pêvist e?

Raste, tenê bi edebîyatê gelek peyda nabe, lê gelekî bê edebîyat nuqsan e. Ez dixwezim dîsa vegerim/bizivirim pêşgotina kitêbê. Sal 1959. Reqabetek dijwar di navbera Yekitîya Sovyetê û Amerikayê de heye. Dunya bûye du parçê. Parçeyek ketîye bin mayeta Ûrizan, parçek jî bin mayeta Amerîkayê. Her alî xwe baş dibînin û alîyên din jî xirab. Di demekê wusa de Qirxizîstan bi xwe dewlet jî nîne, parçeyekê Yekitîya Sovyetê ye. Hebûn û tunebûna Qirxizîstanê û zimanê qirxizî wer xema kesî de jî nîne, di xema ewrûpîyên rojava de qet nîne. Feqet çîrokek niviskarek qirxizî bala niviskarekî fransizî dikşîne. Ew wê çîrokê werdigerîne zimanê xwe, wedişîne û jê re pêşgotinekê dinivise. Di pêşgotinê de hewldana xwe ya ji bona naskirina niviskar, welatê wî û cîhê çîrok di tê de derbaz dibe bi şiklekî zelal tîne ziman. Gor min va hewldanên birêz Louîs Aragon nîşanên hêza edebîyatê ne.

Edebîyat ne tenê ziman û çanda gelekî berfireh dike, wî gelî û çanda wî jî bi şiklekî baş û delal dide naskirin. Birêz Louîs Aragon gor şertên wê demê heyan ji destên wî hatîye xwestîye ku di derheqê Qirxizîstan û qirxizan de agahdar bibe, gor xwe lêkolîn çêkirine û xwestîyê çîroka vî gelî herî baş fêmbike. Bi matbûnek mezin xwestîye fêmbike ku, çer dibe niviskarek 30 salî (wê demê temenê Cengîz Aytmatov 30 sal e) dikare çîrokek wusa balkêş binivise?

Louîs Aragon dinivsîne ku: „Me di derheqa Qirxizan de çi zanîbû? Gelo em li ser vî welatî, ku di navbera Çîn, Tacikîstan û Qazakîstanê de cîhekî tenge, çi dizanin?  Bi saya serê Cemîlê em diçin wan deran, lê ew der dikevin kîjan alîyê Asyaya Navîn? … Dîsan ez bi tehrî bi edetên wan hesîyam.“

Gor dîtina min di van hevokana de hêza edebîyata gelekî xwe eşkere dike.

15.08.2012, çarşem.

Rocî/Rojî

Ewe ku rojaneyê dinivisînim, ger hinek zêdetir li ser mijarên rojane bisekinim. Lê em kurd zêdetir rojanetîyê mijarên sîyasî fêm dikin. Bi rastî ez jî heyan ji min bê naxwezim li ser mijarên sîyasî binivisînim. Mijarê rojane û ne sîyasî jî kêm ninin. Dema mirov bixweze dikare wan jî bibîne û di derheqê wan de jî binivsîne.

Îroj 19‘ê meha remezanê ye, yanê gor misilmanan meha rocîyê/rojîyê ye. Ez dixwezim di vê nivisê de li ser vê mijarê bisekinim. Bala we jî kişand ku min rocî û rojî ba hev nivisand. Sedemek wê heye. Bi kurtayî ji we re îzah bikim.

Di herema me ya Oxî yê de em nabêjin rojî, dibêjin rocî. Wexta em li nivisên bi kurdî dinirîn rojî tê nivisandin. Heyan ji dest min bê dixwezim devoka kurmancîya me ya Oxîyê di nivisên xwe de karbînim. Gor fikrê min va nişêtek dewlemendîya kurdî ye. Kengê kurdîyek standart derket holê emê wê demê zêdetir bi wê zimanê standart binivsînin.

Aşîkare ku zimanê kurdî heyan îroj bi devkî hat hinkirin û belav bû. Hêdî hêdî bi niviskî kurdî pêştve diçe. Heyan di dibistanan de nebe zimanê perwerdeyî ewê curecur were nivisandin. Pir kelîme/peyîv hene ku herem bi herem hinekî curetir tên îfadekirin. Ji wan yek jî kelîmeya rocîyê ye.

Di va rojên niha de dema mirov di derheqê mijarekê de tiştekî binivise û nexweze pir zanistî li ser mijarê bisekine di serî de malpera Wikipediayê dinêre. Min jî wusa kir. Rocî di wikipedia.org ê de rojî hatiye nivisandin û pir kurt malumat heye.

Nivisandine ku: „Rojî nexwarin û venexwarina tu tiştî ya ji bo demekê ye. Rojî di olên xiristiyan, cihu û bi taybetî jî di ola îslamê de tê girtin. Di ola islamê de bi taybetî di meha remezanê de tê girtin. Ji berbangê heyan avabûna rojê kesên rojîgir ti tiştî naxwin û venaxwin, cixareyê nakêşin û nakevin têkiliyên cinsî.“

Dû vê agahdarîyê naverokek hatîye danîn. Naverok wusa ye:

1.     Rojî li gorî ola Îslamê

2.     Di Êzîtîyê de rojî girtin

3.     Di Elewitiyê de rojî girtin

4.     Di Cuhitîyê de rojî girtin

5.     Di mezhep û olên din de rojî girtin

Di vê naverokê de tenê li binê beşa Îslamê de çend hevok hatine nivisandin. Li binê beşên din de tu tişt nehatîye nivisandin. Bi rastî ez bi xwe mereq dikim ku di Êziditîyê de rojî çer tê girtin. Dema kesek di wî warî de min agahdar bike ezê kêfxweş bibim.

Em vegerin beşa Îslamê. Li wir va rêzana hatine nivisandin: „Misilman rojiya xwe di meha Remezanê de digirin. Rojî girtin, şertek ji wan şertê misilmantiyê ye. Her sal heyvek rojî tê girtin. Rojî, di misilmantiyê de, ku di şevê de berî ku roj derkeve, pêş berbangê xwarina dawî tê xwarin û heta ku piştre roj derket û çû ava, êdî wê rojî were girtin. Di wê demê ku rojî tê girtin de, tiştên ku li gorî Îslamê heram in nayin kirin. Li gorî vê yekê, gotinên ne baş jî qedexe ne. Ku di nav du hêzan de pevçûn û şer hebe, di wê rojê de disekinê û an jî lev dikin û bi hev re aşîtîyê dikin.“

Min nexwest tenê bi va malûmatana qîma xwe bînim û dîsa di Wikipediayê de bi tirkî beşa oruç mêzîyam. Li wir pê hesîyam ku tirkan kelîmeya oruç ji kurdan girtine. Ji ber ku heyan niha gor tirkan kurd tunebûn û faris hebûn, wan va kelîma ji farisan girtine.

Li wir hatîye nivisandin ku kelîmeya „oruç“ di dema Selçûkîyan de ji farisan hatîye girtin. Dinivisîne ku: „Di farisî de peyva روجك rôcik hatîye girtin û mana wî rojane ye.” Lê çavkanî nehatîye danîn. Di Quranê de rocî bi kelîmeyên صوم savm ve صيام sıyam tên îfade kirin.

Pişt va agahîyan bala min kişand ku peyva rocîyê ji rojê hatîye girtin. Ji berbangê heyan êvarê, yanê bi roj xwerin û vexarinê dûrketin, rojî. Wê çaxê kelîmeya rocîyê ne bi tîpa „c“ bi tîpa „j“ nivisandin di warê koka kelîmê de duristtir e. Dîsa jî ez kelîmeya rojîyê gor devoka me rocî binivsînim.

Di Quranê de rocî ne tenê di ayetekê de, di çend ayetan de derbaz dibe. Di sûreya Beqere de, ayeta 183 an wusa ye: „Gelî ên bawerî anîne! Çewa rojî li ser ên berî we ferz hatîye nivisîn wisan li ser we jî ferz hatîye nivisîn. Hevî heye hûn xwe biparêzin-bitirsin.“

Nivis hinek dirêj bû. Lê hin di vê mijarê de pir tişt dikarin werin nivisandin. Dixwezim rojekî din di derheqê wê mijarî de hîn binivisînim.

06.08.2012, duşem

Sal û Salname

Di destpêkê de heyan îroj însanan xwestine ku rojên serê erdê bi şiklekî bijmihêrin, hesab bikin. Ji bo hesabkirina rojan Xwedê dizane çend salname peyda bûne. Belkê hîn jî li serê erdê cure cur salname tên pêkanîn. Di jîyana min de niha 2 salname xwedî tesîr/bandor in. Ji wan yek salnameya mîladî, yek jî ya hîcrî ye.

Salnameya mîladî ji alîyên welatên ewrûpayî tê karanîn û hêdî hêdî li pir welatên serê dunê balav bûye. Salnameya mîladî gor rojê tê hesabkirin û ji dayîkbûna pêxamber Îsa dest pê dike. Wexta ez di binê nivisan tarîxê datînim, ew tarîxa gor salnameya mîladî ye. Hemû karên me yên fermî jî gor salnameya mîladî tên kirin. Yanê pêş 2012 salan hezretî Îsa hatîye dunê. Salên gor salnameya rojê tên hesabkirin 365 rojan pêk tên, demsal û mehên/heyvên xwe belû ne.

Salnameya hîcrî jî gor heyvê tê hesabkirin û bi koçkirina pêxamber Mihemmed dest pê dike. Salên gor salnameya heyvê tên hesabkirin jî 355 rojan pêk tê, heyvên xwe belû ne, lê demsalên xwe tune ne. Demsal gor hereketên rojê pêda dibin, wexta herekêtên heyvê bû pîvan edî mirov nikare behsa demsalan bike. Ji ber ku di salê de salnameya heyvê gor ya rojê 10 roj kêm in, sersala salnameya heyvê her sal 10 rojan pêştve tê. Lomaye ku misilman/bisilman her sal 10 rojan pêştve dest rocîya/rojîya xwe ya meha remezanê dikin û her sal 10 rojan pêştve êdîya/cejna xwe ya remezanê û hecê pîroz dikin.

Ji ber vê ferqêye ku wexta rocî girtin û wexta çûyîna hecê di 33 salan de carê dorê tîne ser dorê. Yanê îsal 1 ê meha remezanê rastî 20 ê meha tîrmehê hat. 33 salan şuve ewê dîsan rastî dawîya meha tîrmehê were. Sal din 10 rojan pêştve here û rastî 10 an jî 9ê meha tîrmehê bê. Îsal di 20ê mehê de mirovên misilmanên bawermend dest bi rocî girtinê kirin. Sala par di wê tarîxê de hîn 10 roj destpêka meha remezanê re mabû.

Em dizanin ku rojên havînê dirêj, şevên wê jî kin in. Hember wê jî rojên zivistanê kin, şevên wê jî dirêj in. Herî roja dirêj di 21 ê meha hezîranê/pûşperê de ye. Herî şeva dirêj jî di 21 ê meha berfanbarê/kanûnê de ye. Ji 21 ê berfanbarê heyan 21 ê hezîranê roj dirêj, şev kin dibin. Di 21 ê meha adarê de, yanê roja newrozê şev û roj dibin mîna hev. Ji 21 ê hezîranê heyan 21 ê berfanbarê jî roj kin, şev dirêj dibin. Di 21 ê meha îlonê/rêzberê de carek din roj û şew wek hev dibin. Lomaye ku rocî girtina misilmanan jî sal bi sal di nav rojên kin û dirêj de hereket dikin.

Gor salnameya hîcrî roj êvarê bi rojavabûyînê re dest pê dike. Lomaye ku roja pêncşemîyê wexta ro diçe ava roja ênîyê dest pê dike. Lomaye ku wê şevê re dibêjin êvara ênîyê. Me kurdan va heseba ji salnameya hîcrî, yanê gor hesabên dînî, yanê gor hesaba dînê Îslamê wusa qebûl kirîye. Lê mirov nikare bibêje ku dînê Îslamê tenê gor salnameya hîcrî, an jî em bibêjin gor heyvê hesabên xwe dike. Gor salnameya rojê jî hinek hesab tên kirin.

Mînak: Misilman her roj 5 wext nimêjên xwe gor hereketên rojê dikin. Zekatê jî di salê de carê, zanîna ez dizanim, gor sala rojê didin. Rocî û heca xwe jî gor salnameya heyvê dikin.

Pêş destpêka nivisê nîyeta min di derheqê rocîyê de nivisandin bû. Hûn jî dibînin ku va rêzana rojaneya min xemiladin, li ser rojanê re reşîyan.  Hêvîdarim hûn jî van bi kêfxweşî bixwînin.

Stuttgart, 28.07.2012, şemî

Tirs

Tirs ji hestên me însanan yên girîngan yek e. Tirs her çiqas pir caran nebaş bê dîtin jî ji bona berdewamkirina jîyanê hesteyek zaf lazim/girîng e. Mirovekî qet nezane ku tirs çîye ji ber xwe re bînin; ew him ji bo derdora xwe, him jî bo nefsa xwe tehlûkeyek mezin e. Kesekî wusa nikare demek dirêj jîyana xwe bidomîne. Ew demek kin de belayekî bîne serê xwe. Lomaye mirov dikare bibêje ku tirs ji bo domandina jîyanê hevcîyek zaf girîng e, him jî mîna nan û av.

Hesteya tirsê mirovan hember tehlûkeyan hişyar dike û ji bona xwe parastinê xeberdar dike. Dema mirov di warekî de an jî di deverekî de bê tecrûbe be hajîya wî ji tehlûkeyên wî warî, an jî wî halî tune ye. Wê demê mirov nikare mîna kesên bi tecrûbe hereket bike. Bixweze, nexweze jî bi tirs hereket dike, tedarîka xwe dibîne. Ew hal, mirovan ji tehlûkeyan diparêze, di pêvajoya tedarik dîtinê de dide hinkirin, dike xwedî tecrûbe. Tirs hesteyek wusaye ku bi xwestin û nexwestinê dernakeve ortê û wenda nabe. Ew bi xwe gor şert û şurtên mirov otomatik derdikeve holê, li ser mirov tesîr dike. Mirov tenê dikare li hember tirsê ji xwe re rîyekî bibîne û bikare hal û hereketên xwe kontrol bike.

Mirovên tirsonek jî, mirovên netirsonek jî xwedî hesteyê tirsê ne. Mirovî tirsonek li hember tiştên an jî halên jê ditirse hinî xwe paraztinê nebûye, nizane çer hareket bike, xwe di emnîyetê de nabîne, ditirse. Mirovî natirse hinî xwe paraztinê bû ye, dizane çer hereket bike, xwe di emnîyetê de dibîne û natirse. Her çiqas ba me kurdan wusa nebe jî tirsonek bûn û netirnonek bûn bi serên xwe nikarin baş an jî nebaş bên dîtin û navkirin. Em kurd tirsonektîyê xisletekî pir nebaş, netirsonektî yê jî xisletekî pir baş dibînin û qebûl dikin. Hêvîdarim ku hûn jî di dawîya nivisê de pê bihesin ku va tim wusa nabe û nîne. Ger li vir netirsonektî û cesaret ne bi maneyekî bên fêmkirin. Herdu kelîme du kelîmeyên cuda ne û du rewşên cuda îfade dikin.

Dema em bi kurdî dibêjin bê tirs, qest kesekî nizane tirs çîye nîne, ew kesa jî xwedî hesteyê tirsê ye. Yanê her kes xwedî hesteya tirsê ye. Dema mirov xwe di emnîyetê de hîs neke ditirse. Bi wê tirsê mirov an dest pê dike hinî hinek tiştan dibe, tecrûbe dike û xwe di emnîyetê de hîs dike, an jî ji wê tiştê ku jê ditirse dur dikeve, jê direve. Ji wan herdû îmkanan kîjan çareserîyek rast e, her carê gor tiştên ku jê tên tirsandin dikarên cure cur bên dîtin. Rev û dûrketin carna dibe ku çareserîya herî baş bibe, carna jî dikare çareserîya herî xirab bibe. Bi mînakan dixwezim wê mijarê hinekî îzah bikim.

Mînak: Mirovek di dest de kêr dixweze ku we kêr bike. Hûn jî dest vala ne. Îmkana we tune ku hûn xwe tehlûkeya wî mirovî biparêzin. Dema hûn li ser navê netirsandinê nerevin û bên kêrkirin, va cesaret nine, axmaqbûn e. Yê rast ewe ku mirov vê demê li ber wî mirovî bi tehlûke bireve, dûr bikeve û xwe wê tehlûkê biparêze. Tehlûke dîtin û revandin saya hesteya me ya tirsê derdikeve ortê. Ji ber hestê tirsê tu mirov nikare were niqaşkirin û şermezarkirin. Niqaşkirin û şermezarkirina hesteyê tirsê neheqîyek li wî mirovî kirin e. Çimkî ji tiştekî an jî halekî tirsîn ne tiştekî di destên mirov da ye. Me jor jî da agahdankirin ku tirs hîssekê derî xwestin û ramanên mirov e. Tirs hesteyekê binêhêş e.

Va mirovê mînakê dikare dû revandina xwe tiştekî têke dest xwe û bi wî tiştî xwe hember wî kesê bi tehlûke biparêze, wî kesî bixe halekî bê tehlûke. Pişt re jî jîyana xwe ya normal bidomîne.  Va jî bi hinbûna xwe parastin û xwe bi şiklekî hember tiştên bi tehlûke paraztin mimkûn/gengaz e. Ew bûyera ji wî mirovî re dibe tecrûbeyek xwe paraztinê. Bi tecrûbeyan mirov hinî hal û tiştên ji bo wan nenas dibe. Bi naskirina wan hal û tiştan mirov êdî xwe emnîyetê de dibîne, natirse. Çimkî êdî dizane ku çi li pêş wî ye û dikare bi çi şiklî xwe biparêze.

Dibe ku ji ber tehlûkeya mirovî kêr di dest de xofekê mezin bikeve hundirê vî mirovî di mînakê de. Bi gotina me kurdî jehrîya wî biqete, rêvîyên wî biqurufe. Ew xwe bavêje mal û edî bi tirsa nekare derbikeve der. Her kesî bi şipheya kêrkirinê binêre û xwe qet di emnîyetê de hîs neke. Wê demê tirs êdî ne hesteyek mirov ji teklûkan diparêz e, tirs tengasîyek berdewama jîyanê ye. İanê tirs bûye xof. Ji bona kesên wusa êdî tirs bûye nexaşîyek psîkolojîk. Ger mina hemû nexweşîyan va nexweşîya jî bê tedavî kirin. Dema neyê tedavî kirin û ew kesa di wî halî de bimîne, jîyana wî yê sere erdê êdî ne jîyan e, tengasî ye, doje ye. Tirs mîna jenga hesin e. Wexta jeng hesin ket, ew jenga ger bê paqijkirin. Jenga nehat paqijkirin hêdî hêdî xwe ber dide hemû alîyên hesin û wî dixwe. Tirs jî ger pêşî lê bê girtin, pêşî lê nehat girtin ewê hedî hêdî wî mirovî dorpeç bike.

Çer ku tu kes ji bo nexweşîyên xwe yên din nikarin werin niqaşkirin û şermezarkirin, ji bona nexweşîyên psikolojîk jî heqê tu kesî nîne ku kesekî ji ber nexweşîyên wî/wê yên psîkolojîk niqaş û şermezar bike. Tu tiştên şaş nikarin ji derd û kulên mirovan re bibin çareserî. Lomaye ku em ger her dem hal û hereketên xwe ji ber xwe re bînin û şaşitîyên xwe serrast bikin.

Dîtina ez dibînim em kurd roja îroj di derheqê hesteyê tirsê de xwedî nêrînek şaş in. Ji ber vê şaştîyê em binêhiş pir kesên derdora xwe xirabîyê û neheqîyê dikin. Zarokên me, eqrebeyên me, nas û dostên me ji ber tirsa niqaskirin û şermezarkirina tirsonektîya xwe hesteyên xwe yên tirsê didin veşartin. Veşertina hesteyan mina kulek bê derman di hundurê wî/wê de hemû heste û ramanên wî/wê mina distar dihire û jîyanê wî/wê mirovî/ê diherimîne, jîyana dune ji wî/wê re dike cehennem/doje. Nexweşîyên psîkolojîk tenê li wir jî namînin, dibin sedemê hîn pir nexweşîyên bedenî û hîn sedemên pir têkilîyên nebaşên cîvakî. Dema pêşî li tirsa bê pîvan nehat girtin ewê bedenê mirov jî dike bin tesîra xwe. Mirovên bê sedem ditirsin û xwe di emnîyetê de hîs nakin, an jî her dem di bin bondora tirsê da ne xwedî pir gazî û gilîyên nexweşîyên bedenî ne jî. Mîna hiş çûyîn, lez lêxistina dil/qelb, tengasîya nefes girtinê, sistbûna masûlkeyan, tevizandin, girê di gewrî de, pir xwêdan dan, êş li ber pêtbûna masûlkeyan û hwd.

Em kurd mina romannivisê kurd Helîm Yûsif jî di romana xwe ya “Tirsa Bê Diran” de dibêje bi sedema dewletên zordest di welatê tirsê de jîyane û dijin. Em roja ji dîya xwe bûne heyan îroj bi tirsê hatine kedî kirin. Her tiştên me bi tirs hatine kirin, her dema me bi benda tirsê re derbaz bûye. Em mecbûr mane carna mina dînan ji tirsê re ketina bezê, hember zilm û zorê derketine. Pir caran jî me tirsa xwe veşartîye, ji xwe re dizî birca tirsê ava kirîye. Ew tirsa veşartî psîkolojîya me serûbin kirîye, keseyeta/şexsîyeta me hêrifandîye, em kirine bela sere me. Em mirovên welatên tirsê, ji ber tirsa niqaşkirin û şermezarkirina tirsonektîyê, di bin barê veşartina tirsê de bûne serûbin. Bi wî serûbinê me çîn nemaye hanîye sere xwe, me çîn nemaye hanîye sere hevûdin. Lazim nine ku em li vir behsa tirsa ji dewletên zordest bikin.

Kurtasî tirs hesteyek însanî ye. Bi înkarkirin û vêşartina tirsê tu car çareserî peyda nabe. Tenê bi îzahkirinek aşîkar û bi têkilîyek bi pîvan em dikarin tirsa xwe çareser bikin. Tirs parçeyek giringî jîyanê ye. Domandina jîyanê bê tirs nabe, lê ew tirsa ger tirsek bi pîvan be.

Stuttgart, 06,07.2012, ênî.

Biwêj, Ziman û Mirov

Biwêjek ba me heye, dibêjin ku „tirs birayê gur e.“ Bi kîjan maneyê tê gotin pir jî nizanim. Kesên ku ji ber tirsê tiştekî nakin û jê direvin re tê gotin. Pir jî maneyek xwe yê muspet tune. Her dem nayê bi maneyek xirab jî. Bi çi maneyê di nav gel de hatîye manekirin baş nezanim jî bi xwe dixwezim hinek şirove bikim.

Gur heywanekî bi zerar û hov e. Li ser serê çîyan û di gelîyan de dijî, nehatîye kedî kirin. Nêzikî însanan nabe û ji wan direve. Dema pir mecbûr ma xwe nêzikî wan dike. Di çilleyê zivistanê de bi hevra digerin, pir birçî bûn heyan di nava gund tên, çi dest ketin dixun. Wekî din jî bi dizî xwe nîzikî birrê bezan dikin, galim dikin mîh, berx û bizinan digirin dibin. Birrên pêzan bê xwedî bibînin dikevin nav û qir dikin. Heyan ji dest wan bê zêdetir dikujin, laşê wan bi dû xwe cîh dihêlînin û terin. Wexta şivanên pêz di wextê de pê bihese û biqêre direvin û dûr dikevin. Rev û dûrketina wan mîna tirs tê hesibandin. Gor fikrê min loma va gotina hatîye gotin û di nav me de bûye biwêj.

Em dizanin ku biwêj ne bi tenê maneya kelîmeyan tên fêm kirin, maneyek wê yê biwêjî, em jê re bibêjin cîwakî jî heye. Bi xwe loma jê re biwêj (deyîm) tê gotin. Ji bona îzahkirina biwêjê dixwezim mînakekê bidim. „Kes nabêje dewê min tirş e.“ Her kes dizane ku di rojên germ de dewê tirş xwedî tamek nexweş e. Kes naxweze dewê tirş vebuxe. Yanê vexarina dewê tirş nexweş e. Lê wexta ew biwêj hat gotin mijar ne tirşbûn û netirşbûna dew e, mijar tiştekî din e. Kurtî bi wê biwêjê tê gotin ku kes naxweze kêmasîyên xwe, nebaşîyên xwe, şaşitîyên xwe û hwd. bîne ziman, qebûl bike, pê bihese û hwd.

Di dest pêka nivisê de nîyeta min di derheqê tirsê de nivisandin bû. Niha dibînim ku mijara nivisê bûye biwêj. Êdî dixwezim li ser vê mijarê nivisandinê bidomînim.

Mirov û peyîv/kelime. Di Încîlê de dinivsîne ku: „Di destpêkê de peyv bû.“ Di Quranê de jî dinivsîne ku: „Xwedê Adem afirand û nav jê dan hinkirin.“ Va herdû girtek girîngîya peyîvan di jîyana însan de tînin ziman. Axaftin ji bona mirovan xiletekî girîng e. Mirovên nekarin biaxifin xwedî kêmasîyek mezin in. Însan mexlûqekî cîvakîye û bi axaftinê têkilîyên cîvakî berdewam in. Gotinek tirkan dibêje ku „heywan bi bîhn kirinê, însan jî bi axaftinê hevûdin fêm dikin.“ Herdû girtêkên jor salix didin ku di hebûna însan vir de însanan bi axaftinê tekilîyên xwe berdewam kirine û gihîştine vê qonaxa îroj.

Her însan xwedî raman e. Ramînandin jî bê ziman pêştve naçe û sernakeve. Lomaye ku pêvendîya di navbera ziman û ramînandinê de mîna meseleya hêk û mirîşkê her dem hatîye muneqeşe kirin. Di zimanekî de çiqas zêde kelîme hebin, ramanek çiqas bi huner û xweşik bikare bê îfade kirin; gotinbêjên wî zimanî weqas xweştir û hêsantir dikarin fikr û ramanên xwe bilêv bikin. Va jî pêvendîyên cîvakî xweşiktir dike. Du mirov zimanên hevûdin çiqas baştir bizanin weqas jî têkilîyên wan baş dibin. Bi hereketan mirov hinekî hevûdin fêm bike jî va fêm kirinek qels e.

Raste! Zimanek bi axaftinê zindî ye. Lê zimanek çiqas zêdetir xwedî biwêj be, ew zimana weqas xweşiktir e. Biwêj di alîyekî de pêvajoya axaftina zimanê zindî re, di alîyê din de jî bi edebîyat û hunera bi wî zimanî derdikevin holê. Edebîyat û huner di çanda/kultura gelekî de xwedî qadekê girîng e. Zimanek çiqas xweş û delal hat karanîn, weqas xweşik û baştir dibe; çiqas xweşik û baştir bû weqas jî xweştir û delaltir dikare raman û hesteyên/hîssên mirovan bîde îfade kirin.

Zimanê zikmakî, yê di zaroktîyê de cara yekemîn tê hinkirin pêvendîyek zexm ji heste û xeyalên mirov re peyde dike. Edebîyat û huner çiqas pêvendîyên zexm ji zimanê zikmakî re peyde bikin, weqas jî cîhê xwe ba wan mirovan zexm dikin. Gor wê zexmbûnê jî mirov ji edebîyat û hunerê xwedî derdikevin, bandora wan di jîyana xwe de nîşan didin, ji xwe û însanîyetê re tiştin xweştir û baştir amade dikin. Di vê pêvajoyê de biwêj xwedî rolekî girîng in.

24.06.2012, Stuttgart, yekşem.