Montag, 23. September 2019

Ancax Mirovê Durist xwe Nas Dike!

Roj bi roj, şev bi şev, jiyan dibihure, li pey hev. Gotinek pêşiyan jiyanê dişopîne pêlekan/derenceyan: „Hinek derdikevin jor, hinek jî dadikevin jêr.”
Di vê serencamê da mirov ji ber xwe ra pir tiştan tîne û dibe, biryara xwe dide û ji wan hinek tiştan tine, hinekan jî nikare bîne cih. Ango jiyan bi şiklekî dimeşe, li roja xwe ya dawî dipê.
Lê di vê pêvajoyê de ger mirov carna gotin û kirinên xwe ji ber xwe ra bîne û bide ber hev. Dema mirov wusa bike xwe baştir nas dike. Mirov xwe çiqas qenc nas bike weqas jî xwe ra dibe heval û dost. Dibe ku hinek kes bipirsin, ma mirov xwe nas nake? Di vî warî de bi rastî pir tişt hatine gotin û ewê hîn jî bên gotin. Lê gor nêrîna min mirov xwe kêm dinase û naskirin jî mîna ku em dihesibînin hêsan nîne.
Însan mexlûqek civakî ye û di nav civatê da tê meyandin. Di demên bihurî da dema civat dihat gotin zêdetir dewerên mirov di tê da dijiya dihat fêmkirin. Bi pêşveçûyîna teknîkê ra pir tişt hatin guhertin. Pir derfet derketin holê û ev derfet ji aliyên mirovan ve hatin bikaranîn. Hêdî hêdî têkiliyên kevn hatin jibîrkirin û yên nû cihê wan girtin. Bi van guhertinan ra hêdî hêdî mirov jî guherîn.
Guhertin di her demê da serencamek mirov e, lê tu carê mîna iroj bi bandor nebû ye. Wer dixuyê ku ewê roj bi roj bi bandortir bibe. Gor hinek pisporan mirov her roj zêdetir dibe kejalê pêşveçûnên teknîkî û yên kesên ku rêvebiriya teknîkê girtine bin destên xwe.
Di demên bihurî da destxistina derfetan bi zehmetî bû. Mirovan ger ji bo wan bi zehmetî pir hewlbidana. Di van demên nûjen ên em tê da dijin, zêdetir hilbijartin û biryardayîna ji bo derfetan bi zehmet e. Di vî warî da zanîna teorik carna dikare bibe asteng jî. Jiber ku mirov pir caran bi agahiyên nîvço û xelet dikarin werin dorpeçkirin û xapandin. Li hember vê dorpeçkirin û xapandinê giringiya tecrûbeyan derdikeve holê. Mirov tu car di jiyanê da tenê bi tecrûbeyên xwe nikare serbikeve. Lazim e ku ji tecrûbeyên însaniyetê û yên kesên derûdora xwe jî îstifade bike. Ji van tecrûbeyan îstifadekirin jî zêdetir girêdayî pêwendiyên mirovên bi civatê ra ye. Roja îroj du sedem di warê hilgirtina tecrûbeyan da asteng in.
Yek ji van roj bi roj gelsbûna pêwendiyên ciwatî ye. Ya din jî roj bi roj zêdebûna guherînên xwedî bandor ên li ser jiyana mirov in. Lewma mirov nikarin di demek kin da têra xwe tecrûbeyan bistînin. Ango tecrûbe di navbera mirovan da kêmtir tên berdêlkirin. Ji ber van sedemên sereke û hîn pir sedemên din hinek tecrûbeyên bi sedsalan in hatine komkirin, ji holê radibin.
Lewma mirov dikare bibêje ku însaniyet ji demek pir dijwar re derbaz dibe. Pir tiştên bi salan û sedsalan bingehiya têkiliyên mirovan bûn, serûbin dibin, di cihê wan da bingehiyên nû tên ava kirin. Di vê pêvajoyê da pir tişt tevûhev dibin. Mirov bi demê ra dikare hêdî hêdî hinek tiştan ji hevûdin safî bikin. Lê heta hinek tişt bên têgihîştin, pir tiştên ecêb û sosret jî bên kirin. Ger neyê jibîrkirin ku di vê safîbûnê da însan xwedî bandorek mezin e. Însan di biryardayînên xwe da gor mexlûqên din zêdetir hişmendar e û dikarê biryarên dijî hev in jî bide. Dema biryardayîn bi serê xwe nemîne û bi pratîkan were pejirandin wê demê mirov hêdî hêdî bikare li ser guhertinan tesîr bike û bi demê ra berê guhertinan bizivirîne. Bi hişmendî û biryardayînê însan aliyê xwe yê mîna şûrê dudevî aşkere dike. Devek wî desthilatiya wî ye û yê din jî berpirsariya wî ye.
Di vê pêvajoyê da tişta herî xeternak, cudatiya di navbera gotin û kirinên mirov da ye. Dikarim bibêjim ku çavkaniya pirsgirêkên nûjen di vir da derdikeve û dibe sedemên pirsgirêkên din. Pisporî ji gotinan ve hatiye girêdan û bala kesî nakokiya di navbera gotar û kirinan da nakişîne. An jî yek rabe û bixweze bal bikişîne li ser vê çewtiyê qet kes nagire ser xwe. Bi gotinek din ev çewtî hêdî hêdî ji aliyên her kesî ve hatiye pejirandin. Ev jî bûye sedema ji hevûdin nebawerkirina mirovan. Dema ji hev bawerkirin ji holê rabibe, têkiliya mirovan ên mirovahî jî ji holê radibe, ango însaniyet holê radibe. Wê demê jî meydan ji xapînakan û berjewendperestan re wê bimîne.
Ji hevûdin ketina şikê di serî de têkiliyên di navbera mirovan da dixeripîne û bi demê ra dibe sedema ya civatî. Tê zanîn ku muşkîlatên civatî dîsa li ser mirovên di nav civatê da dizivire. Ango çewtiyên civatî di çarçoveya civatê da namîne û yek bi yek mirovan digire bin bandora xwe.
Şik, ji bo mirov û civatê mîna jenga hesin e. Ev jeng hêdî hêdî, yek bi yek xwe berdide nav giyana mirovên civatê û bi demê ra dibe sedema pirsgirêkên wan ên derûnî.
Mirov bi mirovan re dikare însaniyeta xwe pêşt ve bixîne û bikemilîne. Ev jî girêdayiya ji hev bawerkirin û ji hev re dirust bûyînê ye. Ji hev bawerkirin bi duristiya mirov tê pejirandin. Mirov ger di serî de bi xwe ra durist be ku bikaribe kesên din ra jî durist bibe. Pîvana duristbûnê jî girêdayiya jihevhatina gotin û kirinên mirov e.
Mirovê ku bi kirinên xwe gotinên xwe pûç neke û tiştên ji bo xwe xwest ji kesên din ra zêde nebîne, ew mirovek durist e.

Stenbol, 09.09.2019

Sonntag, 4. August 2019

Çîrokek Klasîk a Rojhilat*


Di gundekî de Kalekî bawermend û jina xwe tenê di malekî de dijin. Şevek ji şevan, Kalo xewnek dibîne. Di xewnê de Pîrê rîhsipî tê cem Kalê, silava Xwedê lê dike û jê ra dibêje:
-       Pişt demeke kin wê baranek dijwar bibare. Lehî û laser rabe û ava baranê tevlihevî ava kanîyê bibe. Kesên ku ji wê avê vebixwe, ewê dîn û har bibe.
Kalo bi xewnê ra hişyar dibe, xewa wi direve. Heta berbanga sibê di nav nivînan da tere û tê. Dikeve nav hiziriyên kûr û hûr, nizane çi bike. Bang li jina xwe dike û xewna xwe ji wê re vedibêje, ku bi hev ra çareseriyeke bibînin.
Jina Kalo li xewna Kalo guhdarî dike û dixwaze berê fikra Kalo hînbibe, ku ka ev çi dihizire? Lê Kalo jî dixwaze berê li gotinên jina xwe guhdarî bike. Jina wî ji Kalo ra dibêje:
-       Ger ku tu bixwezî ez dikarim berî baranê hemû firaqên malê bi ava kaniya gund tijî bikim.
Kalo fikra jina xwe dipejirîne. Jin û mêr, herdû biryara xwe didin û bi hev ra hemû firaqên malê bi ava kaniya gund tijî dikin. Êdî benda baranê disekinin.
Di demek şûnd da bi rastî jî barenek dijwar dibare, li herderê lehî û laser radibe û diherike. Ava baranê tevlihevî nav çavkaniyên ava gund dibe. 
Mîna Pîrê rîhsipî ji Kalo ra gotibû, bi rastî jî her kesên ku ji kaniya gund avê vedixwin, dîn û har dibin. Di nav çend rojan da ji bilî Kalo û jina wî di gund da kesên ku av ji kaniyê venexweribe, namîne. Kî/kê ku ji kanîyê avê vedixwe dîn dibe. Ji bilî Kalo û jina wî di gund da kesê ku aqilê xwe wenda nekiribe, namîne. Gundiyên ku dîn dibin, êdî, dest pê dikin û Kalo û jina wî dîn ên gund binav dikin. Her gotin û tevgera wan mîna gotin û tevgera dînan têdigihîjin û bi wan ra henekên xwe dikin.
Kalo û jina xwe mîna hebûna xwe ji biaqiliya xwe bawerbin jî dizanin ku hemû gundî van dîn dihesibînin. Lewma tevgera gundiyan a li hemberî wan roj bi roj zehmettir dibe. Ew jî êdî gor kêfa xwe ne dikarin herin nav gund, ne jî gor dilê xwe tevbigerin.
Bi demê ra jiyana Kalo û jina wî dijwartir dibe û nizanin ku çi bikin. Jiyana wan a di nav civatê da, ji wan ra dibe barê giran. Nikarin bi kesî ra rabin û rûnin û mîna demên berê sohbet bikin. Kalo rojekî di ber xwe da diponije û carek din bang li jina xwe dike. Dema jina wi tê û li ba wî rûdine, ew dest bi axaftinê dike û dibêje:
-       Xanim, tu jî dizanî ku kesên dîn gundî bin jî, ew me dîn dihesibînîn û bi me ra weke dînan diaxifin û tevdigerin. Rewşa me wusa dijwar bû ku êdî em nikarin herin nav gund û gor dilê xwe tevbigerin. Gotina te çi ye? Tu dibêjî çi? Emê di vê rewşê da baqiliya xwe çawa bidomînin? An em jî ji ava kaniyê vebixwin û mîna wan dîn bin?!

Stuttgart, 30.07.2019

*Min ev çîrok di zarokatiya xwe da guhdarî kiribû, dixwezim gor di hişê min da maye bi nivîskî pêşkeşî we jî bikim.. Kalo di çîrokê da mîna “Weliyek Xwedê” hatibû binavkirin.


Montag, 22. Juli 2019

BERPİRSİYARİYA MİROV

Dema li ser lévén min re hinek gotinén tewş şemitîn, pé hesiyam ku jiyana min bi tewşiyé hatiye dorpeç kirin. Di cîh da nefes li min çik bû. Min xwe avit der, ketim ser ré û dirban, xwest ku hemû gotinén xwe yén tewş li dû xwe biweşînim.
Min wer dizanîbû ku bi weşandina wan ra ezé édî ji wan rizgar bibim. Bihîstina min bihîstibû; “Peyv difiriya û nivîs dima.“ Lé min nedizanî ev gotin ji aliyén mirovén bi lez û bez ve bi nezanî hatiye gotin. Dema mirov hinekî li ser demén xwe yén bihurî bihizire, pédihese ku peyv jî nafire.
Mirov mexlûqek jibîrker e. Rast e, peyv li ber guhén mirov re difirin, lé naçin, wenda nabin û li dema xwe dipén. Ji ber ku li ber çavan nîne ji aliyé mirovén bi lez û bez ve tuneyî té hesabkirin. Kengé wexta wé hat û bandora xwe nîşan da hîn pé té hesandin ku peyv jî nefiriye.
Aşîkarbûna peyvé ya nivîsé girantir e. Ji ber ku zû ve hatiye jibîrkirin, di hişé mirov da hatiye avêtin. Aşîkarbûna wé di serî de mirov navûhev û serûbinê hev dike. Mirovén kûr û hûr bi hesaban ra mijûl dibin bi aşîkarbûna wé ra hevdiceniqin û xwe şaş dikin, nizanin çi bikin.
Bi van gotinan dixwezim çi bibéjim? Bi rastî dixwezim bala we bikişînim li ser berpirsiyariya mirovan. Ango mirov ji hemû kirin û kiryarên xwe, ji gotinén xwe ra jî berpirsyar e.
Di navbera peyvén berpirsiyar û bandor de péwendiyek zexm heye. Kirin û nekirina tiştén ku mirov jé berpirsiyar e, li ser jiyana mirov tesîreke mezin dike. Di vî warî de gotin û negotina mirov jî wusa ye.
Mirov mexlûqek berpirsiyar e. Gotinén ji devé wî derdikevin, pirsén îmtîhana jiyana wî ne. Ew di demek teng da derdikevin péşiya gotindaré xwe. Da ku derbikeve holé ka ewé gor gotina xwe an dijî gotina xwe tevbigere. 
Bi tecrûbeyén jiyané sabît e ku mirov pir caran dijî gotina xwe hewl dide. Lewma di gotinek péşiyan da tê gotin; “Peyîvandin zîv be, sikut zér e.“
Di kitéba cihuyan a bi navé Talmûté de gotinek wusa heye. Ev gotin daxweza mina ji bo vé nivîsé bi kurtayî tîne ziman. Gotin wusa ye:
„Miqatî ramanén xwe bibe, ew dibin peyvén te. Miqatî peyvén xwe bibe, ew dibin tevgera te. Miqatî tevgera xwe bibe, ew dibe xûyén te. Miqatî xûyén xwe bibe, ew dibin exlaqé/sincé te. Miqatî exlaqé/sincé xwe bibe, ew dibe qedera te.“
Jiyan tu car yekalî nine. Aliyén nerénî nebin mirov nikare ji aliyên erénî haydar bibe. Bi kémasiyén jiyané em haydaré nîmetén jiyané dibin. Heta jiyan bidome wusa ye.
Kémasiyek mirov a mezin xwe gotin, kirin û biryarén xwe dûr girtin e. Bi vé tevgera xwe ya xapînok wer dihesibîne ku édî bandorek wan nemaye. Lé rastiyén jiyané ne bi lez û bez in, li wexta xwe dipén. Kengé wexta wan hat bandora xwe nîşan didin. Zû û dereng çewtî û nakokiyén vé kémasiya dijwar ji bîbilén mirov re derdixin. Di jiyané da şaşitiya herî mezin nekirina şaşiyan nîne, dershilnegirtina ji şaşiyan e.
Mirov çi dike bila bike, di ku da tere bila here; nikare xwe ji jiyana xwe bifitilîne. Ewé zû û dereng rastiya xwe aşîkar bike. Di dawiyé da mirov çiqas xwe bixapîne, lédana jiyané jî li wî weqas giran dibe û wî dipelixîne.
Bi pévajoya jiyané ra kesayeta mirov ava dibe û derdikeve holé. Hinbûna bi teorîk baş e, lé qîma mirov nake. Divé bi bûyer û serpéhatiyan tecrûbeyén jiyané werin xemilandin ku mirov xwe li hember tengasiyén li rûyé erdé bikaribe biparéze û bikemile.
Gotina ku „yek musîbetek ji hezar nesîhetan çétir e“ giringiya tecrûbeyan tîne ziman. Tecrûbeyén jiyané ji me dide diyarkirin ku tu tişt badîhewa nîne.

Stuttgart, 08.07.2019, Duşem


Samstag, 25. Mai 2019

Bîranîn Hiş e


Min di nivîsek xwe de gotibû; „jiyana mirov para wî ya ji demê ye“. Ji ber ku jiyanek bê dem li rûyê erdê ne mumkîn e. Jiyan di dema hazir de tê jiyandin, hêza xwe ji dema bihurî digire û li ser dema tê jî xwedî bandor e.

Di van rojên nûjen de mirov pir caran dibihîse ku hinek kes „êdî tu pêwendiyên min bi jiyana min a berê re neman. Min biryara destpêkek nû ya jiyanê da. Ez êdî ne ew kesê berê me û hwd“ dibêjin, hevokan bi dû hev rêz dikin. Qaşo bi van gotinên xwe lêborîna xwe bilêv dikin û xwe paqij dikin. Lê nizanin ku ew gotinên wan çewt, bê wate û pûç in, bêesaletiya wan diyar dike.
Mirov mexlûqekî civakî ye. Ji bûyînê heta mirinê di bin bandora civakê da ye. Çiqas tesîr li civakê bike jî zêdetir bixwe di bin tesîra civakê da ye. Demên wî yên zarokatiyê herî zêdetir ji aliyê malbatê ve tên dirûvkirin. Ev dirûv heta dawiya jiyana wî bandora xwe nîşan dide. Ango ew bi demê re dibe mîzaca wî. Lewma mirov nikare salên xwe yên derbasbûyî înkar bike û îdiaya/angaştiya destpêkek nû bike. Destpêkek nû ya têkûz/zexm encax bi xwedîderketina rojên xwe yên bihurî va mimkûn e. Li ser bingehiya rojên bihurî ancax mirov dikare destpêka nû mîna dîwarek zexm lêbike. Lewma gotinek kurdan a pêşiyan da tê gotin; „her dar li ser koka xwe şîn dibe.”
Bi van tesbîtan ez naxwezim diyar bikim ku mirov bixweze jî nikare xwe biguherîne. Na xêr! Mirov bixweze dikare xwe biguherîne. Lê ger ev guhertin mîna bi siya xwe re ketina bezê nebe, bi qebûlkirina bingehiyên xwe bibe. Dema ku mirov bingehiyên xwe înkar kir, ev tê maneya înkarkirina hebûna xwe jî. Xweînkarkirin mîna darek bê rîçik e. Ev zû û dereng çoyê destê xelkê ye, xwe wenda kirin e.
Xeta nişêta însan e. Mirov bi xetan xwe zêdetir perwerde dike û dikemile. Lewma tê gotin ku „musîbetek ji hezar nesîhetan çêtir e.“ Mirov bi agahiyan zêdetir bi tecrûbeyan pêşt ve diçe û xwe dikemilîne. Ya girîng nekirina xetan nîne, ji xetan ders hilgirtin e. Ango dubarenekirina wan e. Wê demê mirov bi tecrûbeyên xwe her dem pêşt ve diçe.
Di pergala perwerdeyiyê de gihaştina mirov bi merhaleyan tê îzahkirin. Her merhale ji bo merhaleya bi dû re mîna qorek dîwarê lêkirî ye. Heta qorek neçû serî qora din nikare were lêkirin. Bê lêkirin jî serê xwe nagire û zexm nabe.
Dema merhale gor şert û şurtên xwe nehat jiyandin di merhaleyên bi dû re muşkilat derdikevin holê. Mirov hinek caran bi serê xwe dikare wan muşkîlatan çareser bike. Dema nehat çareserkirin mîna jenga ku bi hesin digre, ew hêdî hêdî di jiyana mirov de belaw dibe, jiyanê diherimîne. Muşkîlatên ferdî pircaran bi demê re dibin pirsgirêkên civakî.
Lewma di vê dema nûjen de dewletên xwedî derfet ji bo çareserkirina muşkîlatên kesayetî/şexsî zêdetir îmkanên tedavîkirina nexweşiya derûnî didin hemwelatiyên xwe ku ev muşkîlat nebe pirsgirêkek civakî.
Di tedavîkirina derûnî de axaftina li ser demên bihurî xwedî wateyek girîng e. Nexweş li ser jiyana xwe ya bihurî diaxife. Derûnînas bi pirsên xwe alîkariya nexweş dike ku nexweş bixwe bîraniyên xwe li bêjingê bixine, qirş û qalên derehişên wî nerehet dikin bihese û wan ji hevdû safî bike. Ev pêvajo carna bi salan didome. Ta ku mirov kêmasiyên ku di dema bihurî yên di jiyana wî de peyda bûne, bibîrbîne, ji hev veqetîne û bikare paşeroja xwe hêdî hêdî zelal bike.
Ev kêmasî û şaşiyiyek pir mezin e ku mirov pir caran di dema niha de li bîraninên xwe digere. Lewma jî pir serpêhatiyan tênagihîşe ku ji bo paşerojê bîranînan hilbigire. Bîranîn çavkaniya hişê mirov û gelan e. Ev gotin lewma hatîye goton; „dîrok hişê gelan e“.
Ma hûn nabêjin, dewletên dagirker ji ber çi sedemê bi nivîsandina dîrokek resmî dest bi metîngeriya xwe dikin. Heta bîranînên mirov neyên tehrîbkirin mirov xwedî hiş e û dikare ji pirsgirêkên xwe re çareseriyan bibîne.
Lewma min jor got; kesên ku bi înkarkirina jiyana xwe ya bihurî diyariya destpêkek nû dikin, bi rastî bê esaletiya xwe aşkere dikin.
Ez jiyanê mîna xalîçeyekê dibînim û tînim ber çavên xwe. Ji bûyînê heta mirinê em ta bi ta, ango bisk bi bisk çînên jiyana xwe dihûnînin. Dema çînek jê were avêtin aheng diqete û tevlihev dibe.
Stuttgart, 23.05.2019

Dienstag, 7. Mai 2019

ROJÎ Û JİYAN

Tu tişt bé zehmet nabe. Dapîra min a rehmetî digot: „Mirov pariyé di devé xwe de necû nikare daqulîne.“ Zehmet û ked mirovan hayîdaré qedr û qîmeta tiştén bi destxistî dikin, ji îsrafé diparézin û di derheqé tuneyiyé de agahdar dikin.

Meha remezané hat. Mirovén bawermendén misilman dest bi rojiyé dikin. Zehmetiyén rojiyé hene û di van rojén diréj de aşîkartir in. Dema mirov gor riza Xwedé rojiyé bigire û bixweze hîkmetén rojiyé bistîne ewé pir hunerén wé jî bibîne.


Mirov bi rojiyé pé dihese ku jiyan tené bi xwarin û vexwariné pék nayé, kémtir xwarin û vexwarin jî qîma mirov dike. Pir tiştén nefsa mirov dixwaze ne ji ber hewcedariyé, zédetir ji ber çavbirçitiyé ye. Bi vé hişmendiyé mirov dikare xwestinén nefsa xwe sînordar bike û xwe zédetir şeytan biparéze. 


Bi rojî girtinek di cih de mirov dikare xwe him meddî him jî manevî paqij, dilé xwe ji tehakûma xwestinén nebaş azad bike. Azadbûna dil di demeké şund de bandora xwe wek baqijiya nefs û rizgariya ruh li ba mirov aşkere dike. Di vé çarçoveyé de mirov di aliyé derûnî de sikûntir, di aliyé tégihîştiniyé de zelaltir û berfirehtir dibe. Rojî mirov férî sebré û di aliyé perpirsiyaré de hişyar dike. Mirovén tébigihîşin hîkmeta rojiyé ji bo piştdayîna bi hewcedaran re amadetir in.


Bi van tecrûbeyén li jor hatin rézkirin mirov férî parastina nexweşiyén laşî û derûnî dibe, firsenda kemilandiné dest xwe dixe.


Hévîdarim ku di vé meha remezané de misilmanén bawermend bi niyetek xalis xwe zédetir gor riza Xwedé teala bikaribin paqij bikin û xwe tehakûma hemû siyasetén qiréj én rojane biparézin.


Şeytan mirovén bawermend zédetir bi peyvén olî dixapînin. Di dîné Îslamé de prensîbek herî bingehîn „tiştén ji bo xwe xwestin ji bo kesén din jî xwestin e.“ Di van rojén nûjen de herçiqas bé paşçavkirin jî baweriya bi axreté re bé şiphe şertek îmané ye. Me pé bawer haniye ku „Kî ku bi qasî giraniya zereyeké qencî kiribe dé wî bibîne. Kî jî qasî giraniya zereyeké béqencî kiribe dé wé bibîne.“


Her kes berpirsyaré kirinén xwe ye. Rojiya li gor riza Xwedé xessasiyetén mirov én bi demé re xerab bûne dîsa li hev eyar dike.


Stuttgart, 04.05.2019

Freitag, 5. April 2019

Danezanî Mirovan Hayîdar Dike*


Di jiyana rojane de em carna ji xwe re dibêjin: Xwezî haya min ji van tiştan tunebûna an jî xwezî min di vî warî de weqas tişt nezanibûya! Lê dîsa jî her kes dixweze zana be û di derheqê derûdora xwe de agahdar be. Lê xestin tenê bi lêvkirinê nabe, ger mirov ji bo destxistinê hewl jî bide.
Însan zêdetir meyldarê rehetiya xwe ye. Dema sedemek ji bo çalakiyê nebîne teraltiyê tercîh dike. Lewma piraniya mirovan derîhiş ji rewşa xwe razî ne û naxwezin xwe biguherînin. Mirov hinî tiştekî bû û ew tişta ji xwe re kir xû êdî naxweze xwe biguherîne. Lewmaye ku bi elmanî tê gotin ku „Însan heywanekî bi xû e.“ Ango tiştên mirov ji xwe re kir edet û xû, bi zehmet be jî ji mirov re asan/hêsan tên. Mirov guhertina wan tiştan li ba xwe naxweze. Xwestin û nexwestin bi zexm girêdayî zanîn û nezanînê, ango naskirin û nenaskirinê ne jî. Dema mirov tiştekî nezanî û nasnekir, wî tiştî naxweze jî. Ew kes dixweze li ba tiştên dizane û nasdike bimîne, xwe neguherîne.
Di warê perwerdeyiyê de; hinbûn, ji bo hinbûnê hewldan, ji xwe û derûdora xwe hayîdarbûnê de pispor behsa çar merhaleyan dikin. Ango heta mirov hayîdar nebe di derheqê rewşa xwe de xwediyê texmînên çewt e. Ew çewtiya di jiyanê de ji xwe re hîn pir çewtiyên din tîne. Zanîn û hayîdarbûn du tiştên dualî yên girêdayî hev in. Ango mîna pirsa ku „Mirîşk ji hêkê derketiye an hêk ji mirîşkê?“ ye. Dema mirov bizanibe hayîdar dibe, hayîdar bû dixweze zêdetir bizanibe. Van çar merhale bi kurtayî wusa ne:
1.  Derîhişa bê qabiliyet: Ger mirov bizane ew nezan e ku hewceyê zanînê bibe. Ango bixweze ku hînbibe. Di vê merhaleyê de mirov hîn hayîdarê nezantiya xwe nîne. Dema mirov di vê merhaleyê de bimîne ji bo zanînê hewlnade.
2.  Hayîdarbûna bê qabiliyet: Va bi rastî merhaleyek pir girîng e. Mirov ji nezanîna xwe hayîdar dibe û dixweze bibe zana. Dixweze ji bo hinbûnê hewl bide, lê hîn hewlneda ye.
3.  Hayîdarbûna bi qabiliyet: Mirov dest bi hinbûnê dike û pê dihese ku hinbûn çi ye. Ji bê qabiliyetê derbazî bi qabiliyetê dibe. Mirov dikeve di nav hestên balkêş. Mirov êdî dizane ku ji bo pêşveketinê lazime ku hewlbide xwe, hinbibe, zehmetkêş be, jiber bike û bielime. Lê mirov hîn bi serneketiye. Serketina bi rastin di merhaleya paşin de diqewime.
4.  Bêhayîdarbûna bi qabiliyet: Mirov di dawiyê de gihiştiye qada tecrûbeyê û qabiliyet standiye. Dema hewce bû bi xwe ew qabiliyet derdikeve holê û ji mirov re rê nîşan dide, muşkîlatan çareser dike. Mirov hewce nabîne ku pir hewlbide xwe. Bicihanîn û çareserkirin ji wî re mîna tiştekî navdest e. Mirov bêhayjêbûn jî bi qabiliyet e. Tehlûkeya vê merhalê bixwebawerbûnek pir û qurretî ye.
Di vî warî de civaka ku mirov di tê de dijî û têkiliyên civakî xwedî rolên gelek girîng in. Ji tiştekî hayîdarbûn, wek ku mirov dihesibîne ne tiştek asan e, mixabin pir bi zehmet e. Mirov bi xwe nikare xurtî û kêmasiyên xwe bibîne, hewceye neynikê ye. Ango ger li derve yek wî bide danastin (feedback), jê re bibe neynik û wî hayîdar bike.
Pêvajoya danastinê bi xwe peyda nabe, girêdayî pir faktorên curecur in. Dema ji aliyê derûdora mirov de danezanî pêk neyê, mirov bi xwe hayîdarê kêmasî û çewtiyên xwe nabe. Lewma di perwerdeyî û kemilandina mirov de civak xwedî rolek girîng e. Lêkolînên Dunning-Kruger-Effekt (Bandora Dunning-Kruger) derxistibûn holê ku mirovên nezan zêdetir ji xwe bawer in. Sedemên vê dîtinê min nivîsa xwe de anibû ziman[i]. Lêkolînên van herdû zanyaran tiştek din derxistin holê, ango Sendroma Dunning-Krugerê (Dunning-Kruger-Syndrome).
Mijara Sendroma Dunning-Kruger kêmasiya danezaniya civakê û pirsgirêkên vê kêmasiyê ne. Dema di cîvakê de kêmasiyek wusa hebe, mirovên çewt derfetê nabînin ku hayîdarê çewtiyên xwe bibin û hewldana xwe ya ji bo serrastkirinê bidin. Ango dema civak bi uslûbek erênî çewtiyên mirovên li ba xwe ji wî mirovî re diyar nekir, di nav çewtiyan de mayîna wî mirovî teşwîq dike.
Mirovên bi çewtiyan, bes bi çewtiyên xwe re namînin, bi çewtiyên xwe bandor li derûdora xwe jî dikin. Ji bo muşkîlatên xwe bi dû sedemên nerast û ne di cîh de dikevin. Ev jî ji wan re dibe sedemên peydakirina muşkîlatên din. Mirov dikeve di nav çerxek bêsûd ku, ew bi nerênî tesîrî civakê jî dike.
Mirovên wusa nikarin bi xwe jê derbixin ku qebiliyata wan şund ve maye. Ew ger bi perwerde, danastin û tecrûbeyan werin teşwîqkirin. Lewma di civakê de bi uslûbek erênî danezaniya çewtiyan alîkariyek herî mezin û girîng e.

Stuttgart, 28.03.2019


Ji bo vê nivîsê malpera  https://karrierebibel.de/dunning-kruger-effekt/   hatiye îstifade kirin.


Dienstag, 19. März 2019

Ez Dilopek Av im


Ez dilopek ji ava behrê bûm. Li ser min re asîman, di bin min re bêj bi bêj masî û heywanên avî. Di rojek havîna germ de tirîjên rojê ez mest kirim. Bi germahiyê re giraniyek ket ser min û ketim xeweke kûr. Çi bû di wê xewê de bû. Min wer dizanîbû xewn e, tiştên ku ez dibînim. Meger yên min dîtin e, ne xewn bûn; serpêhatiyên min bûn.
Bi hilmê re ez ji xwe ve çûm. Ruhê min mîna balonekê hêdî hêdî berbî asîmanan ve bilind bû. Di serî de li kîjan aliyê dinêriyam her der av bû. Ava şîn mîna çarşevekê her dewer por kiribû. Pêlên avê mîna sura bahê qulbê çarşeva şîn a girûgerî vedişand. Lotikên masiyan ji min re mîna pilqikên ava dikelî, dixwiyan.
Herî ez bilind dibûm behr ji min re aramtir dibû. Çend keştiyên li ber çavên min mîna pîneyên piçûkên li ser çarşevan dihatin dîtin. Girava pêşina min dît wek qulek bi bizotên agir hatiye holê xwe diyar dikir. Her ku ez bilind dibûm asoyên li ber çavên min berfirehtir, tiştên min didîtin muxlaqtir dibûn.
Bi bilindbûnê re hewa ji min re hîniktir dibû. Radeyek hat êdî di cihê xwe de mam û hêdî hêdî qerisîm. Dema hişyar bûm min dît ku hîn pir hevalên mîna min, dest dane hev û ewrek ava kirine. Ewr li asîmanan mîna pembo spî û gewher bûn. Erd di biniya me de dûr, mîna xalîçekî raxistî çîn bi çîn dixwiya. Min êdî hêvî nedikir ku ezê rojekê dîsa bizivirim ser rûyê erdê. Em çiqas li wir man, ez nizanim. Dema bahozê em dan ber xwe êdî cîh li me belû nebû. Geh çep, geh rast; geh berjêr, geh berjor cîh nema em lê geriyan. Deşt û zozan, çiya û banî di biniya me de rojên xwe dibihurandin. Dema em rojekê rastî sar û seqemekê hatin em tekve ricifîn, serûbin bûn. Mîna hilkişandina me ya ji rûyê erdê daketina me jî wek xewnekê bû. Ewrên bergir û bargiran nedixwestin êdî me hilbigirin û di nav xwe de bihewînin. Dema hejiyan û guriyan xof ket dilê me. Vejandina birûskan qidûmên me şikandin. Ewrên ku em mîna beroşê di xwe de diparastin vê carê em guvaştin mîna ji parzûn dakeve xwarê li ser rûyê erdê em reşandin. Bi daketinê re herî ku em cemidiyan ewqas jî bedew bûn. Nav li me kiribûn „kulîlkên berfê“. Me hemû kulîlkan bi hev re govendek darxist û bi reqsê daketin jêr, berbî erdê weşiyan.
Bi rastî min pir mereq dikir ku ezê li kuderê werim xwar û min nedizanî hîn çi were serê min. Xwedê dizaniya, dema ez li tapikê çiyakî bilind, serî bi mij û duxan bimama, ka çend sal li wir bi cemidî rawestiyama. Min nedixwest di cihekî de rawestim, dixwest tim biguherim. Min carekê tahma guhertinê girtibû. Bi zor û zehmet be jî serpêhatiyên bi guhertinê re kelecaniyek pir bedew dixist dilê min.
Xwedê kir ku tiştên ez jê ditirsiyam nehatin serê min. Li hevşoya xaniyekî duqat de bi hevalên xwe re daketim li ser rûyê erdê. Şevek tarî bû. Bilî ewtina kûçikan tu tişt nedihat bihîstin. Em heval tev ketin paşila/paxila hev û benda hilatbûna rojê man. Dema hewa germ bibûya ezê dîsa mîna berê biheliyama û bibûma dilop, ango dilopek av.
Bi ronahiyê re me li derûdora xwe temaşe kir. Her der mîna şîr, spî bû. Îcar jî her der bi çarşevek spî û gewher hatibû porkirin. Ez bi xwe jî parçeyek wê çarşevê bûm. Roj helatibû, lê hewa sayî û sar bû. Em demekê li wir man û li wir min dikarîbû li însên hinekî baştir temaşe bikim. Tiştên ku ez di derheqê însên de dixwezim bi kurtayî bibêjim wusa ye:
Dema were axaftinê hemû kes peyvên xweş û bedev bikartînin. Lê kirinên wan pirtir ne li gor gotinên wan in. Tiştên ji bo xwe dixwezin ji bo kesên din naxwezin. Qet naxwezin xwe gor gotinên xwe biguherînin û her dem li benda guhertina kesên derûdora xwe ne.
Ez naxwezim di derheqê însan de pir serê we biêşînim û dîsa dixwezim bizivirim serencama xwe.
Rojekê gelek baran barî, her der ber şilî û şepeliyê ket. Berf heliya û lehî ra bû. Ez dîsa qulipiyam dilopek av. Dema bi avê re gihîştim neqewekê êdî pê hesiyam ku tenê herikandin dikare min bigihîne armanca min. Divê ku hûn bi mereq ji min bipirsin; ma gelo armanca te çiye?
Bi rastî min pir bîra behrê kiriye. Dixwezim dîsa bizivirim û bibim behr. Ji min re aşîkar bû ku ez di behrê de behr bûm. Kengê ez ji behrê veqetiyam bûm dilopek av. 

Stuttgart, 18.03.2019

Dienstag, 19. Februar 2019

Jiyan bê Pirsgirêk nabe!


Her mirov xwediyé daxwezén xwe ye. Divê ku mirov daxwezên xwe bi şêweyek baş bîne ziman û ji bo wan hewlbide. Em pir caran tenê bi lévkirina daxwezan qîma xwe tînin û dixwezin ew tişt bidû lêvkirina me biçe serî. Lê tecrûbeyên rojane nîşan didin ku daxwez wusa naçin serî. Dema mirov tiştek xwest divê wî neavéje baş guhén xwe û ji bo wî kar bike. Xebat ji bo pêkanîna daxwezê girîng e. Lê aliyekî xebatê ya derûnî ji heye. Em di van rojên nûjen de pir caran ji aliyên derûnî nahesin an jî nabînin.

Di jiyana li serê erdê de qîmet û tama daxwezan zêdetir girédayiyê hevce, ked û zehmeta mirov e. Hinek tişt ji bo domandina jiyanê divê hebin. Li ser hewcebûna wan pêwist nîne ku mirov muneqeşe bike. Lê tenê hewcebûn ji bo buhagiraniya tiştekî qîma mirov nake. Ked û zehmeta ku mirov ji bo destxistina wî tiştî xerc dike jî girîng e.

Hinek kes dixwezin her tiştên ku ew dixun û vedixun zêdetir tamê bigirin. Lé nizanin ku ked û zehmeta ji bo destxistina wan tiştan jî li ser tama wan xwedî bandor in. Mirovên dixwezin li derudora wan durist û paqij bin, divê para xwe jî bînin ber çavan. Dema mirov mesûliyeta xwe zanî û li hember qiréj û neheqiyé derket jiyana xwe watedartir dike û guhertinan kêf û zewq digire.

Belê, jiyanek bi mesûliyet jiyanê watedartir dike. Dema haya mirov ji mesûliyetên wî tunebû ji jiyana wî jî nabe. Mesûliyet mirovan hayîdar dike. Mirov çiqas hayîdar be, weqas jî biderd dibe. Heta mirov biderd nebe bi dû dermanan nakeve. Bi dû ketin ji bo destxistiné hewldan e, di cîhé xwe de rabûn e, zehmet kişandin e, ji sedeman re karketin e.

Bi şoreşa sanayiyê/pêşesaziyê re li serê erdê îmkanên/derfetên însanan zêde bûn. Bi pêştveçûyîna teknîkî re pir derfetên nû derketin holê û hîn jî berdewam in. Lewma pir kesan hêvî kir ku kêmasiyên jiyana li serê erdê bi van derfetên nû çareser bibin û jiyanek asan ji her kesî re ava bibe. Lewma rewşenbîrên dema nûjen ji mirovan re soza bihuştek li rûyê erdê dan. Wan bawer kirin ku bi destxistin û péştvexistina teknîké re derfeta jiyanek asan a mîna jiyanek gor salixdanên bihuşté li serê erdê mimkûn bibe. Lé wusa nebû. Mirov dikare di vî warî de curecur şiroveyan pêşkeş bike. Her şiroveyek dibe ku rastiyeke derbixe holê. Lê dîsa jî mijar bi temamî nikare bê ravekirin/îzahkirin.

Di vê çarçoveyê de dixwezim bala we bikişînim li ser noxteyeke. Tecrûbeyén rojane nîşan didin ku însan li gor jiyana li seré erdé tu car nikare demek dirêj ji sedî sed jiyana xwe razî bibe. Mirov di mercên herî baş de bije jî bi dû demeke re hewcedariya guhertinan dibîne. Her guhertin hewldanek e. Divê mirov bi hewldanan zehmeté bikişîne ku tam û zewqa bi dû zehmeté re derdikevin holé bihese û bije. Va qeydeyek bingeha domandina jiyana li serê erdê ye.

Dema em vê rastiyê bi gotinek din bînin ziman, dikarin wusa bibêjin. Li serê erdê jiyanek asan a mîna bihuştê ji aliyê teorîk ve mimkûn be jî ji aliyê pratîk ve nemimkûn e. Pirsgirêk parçeyek jiyanê ye. Pirsgirêk ji bo hewldan û têkoşînê piwist e. Lewma mirov dikare bibéje ku pérsgiréka mirovén bé pirsgirék, tunebûna pirsgirékén wan e. Ango jiyan bé pirsgirék nabe û tékoşîna ji bo çareserkirina pirsgirékan jiyané watedar dike. Dema mirov ji pirsgirékén xwe re mijûl nebe, ewê bi pirsgirêkên kesén din re mijûl be. Lewma di vê dema nûjen de desthilatdar bi raya medyayê pirsgiréken xwe pêşkeşî mirovan dikin û dixwezin zêdetir kes li wan xwedî derbikeve. Ew bi vê şêweyê mirovan dixin bin bondora xwe.

Dema mirov ji pirsgirêkên xwe xwedî dernekevin û bi çareseriya wan re mijûl nebin ewê di demek kin de ji aliyên desthilatdaran ve werin dorpeçkirin. Êdî ev kes derhiş mijûlkerê pirsgirêkên desthilatdaran in.

Stuttgart, 17.02.2019

Dienstag, 5. Februar 2019

EŞQ Û ŞIK


Bi salan bû çîrokvana/ê min ji min re çîrokên biratiyê dirist û tewnên rengareng dardixist. Hişê min di cîh de, çavên min vekirî bûn. Lê dîsa jî min pir tişt nedidît, nedibihîst û tênedigihîşt. Ji ber ku ez bi eşqa çîrokên wê/î hatibûm dorpeçkirin. Lewma tê gotin ku “eşq mirovan kor dike.” Eşq tişteke pir bedew e. Ji ber vê bedewîtiya wê mirov pir caran hişê xwe wenda dike û dibe dîn û dur.

Di jiyanê de derî rastiya jiyanê her tişt zû û dereng bi dawî ye û bandora xwe wenda dike. Dema dilê min êdî bi çîrokan qîma xwe nekir û hayîdarê rastiya jiyanê bû, bandora eşqa çîrokan a li ser min ji holê ra bû. Baweriya min a bi biratiyê re bi biratiyek xapînok hat kuştin. Di vê rewşê de ez şilf û tazî bi xwe re mam. Dilê min ê şikestî nerazîbûna xwe ji min re diyar kir. Îcar jî di cîhê eşqa çîrokan de şikekî zêde di hiş û dilê min de cîh girt û hemû laşê min da ber xwe.

Nizanim tiştek wusa gelo hat serê we an na?! Lê xwezî tiştek wusa nehata serê min. Çîrok û tewna rengarenga ne rast ji mirov re çiqas xapînok bin, şikên bêserûbin jî weqas xapînok in. Şik mîna jenga ku bi hesin dikeve, hêdî hêdî mirovan dorpeç dike û dihelîne, bi demê re dike dîn û dur. Di vî warî de eşq û şik birayên hev in. Lewma lazim e ku mirov ji xwe re rêyek navîn bibîne. Rêya navîn rêya herî li nêzik a rastiya jiyanê ye.

Li ser rêya navîn mirov carna tama eşqê, carna jî giraniya şiphê dije. Lê xwe ji wan nade dorpeçkirin. Di demekê şund de dizivire li ser rêya xwe û gor hêviyên xwe xeyalên xwe yên paşerojê vediçine û dihune. Daxwezên xwe yên rojane her dem li ber çavan digire. Dizane ku dîwarê ku digihîne hêvî û daxwezan bi kevirên piçûk ên ji kirin û serpêhatiyên jiyanê tê lêkirin, rê û dirbên dirêj bi gava yekemîn a piçûk dest pê dike û bi gavên berdewam ên piçûk qut dibin.

Ji jiyanê têgihîştim ku jiyan bê eşq û bê şik nabe. Lê eşq û şik a bêserûbin mirovan dîn û dur dike.


Stuttgart, 04.02.2019

Mittwoch, 9. Januar 2019

Mirovên Nezan Zêdetir ji xwe Bawer in


Gotinek galerî ye, dibêjin; „Mirovê nezan pir bi cesaret e.“ Em dizanin ku gotinên galerî ên bi salan tên gotin li ser tecrûbeyan hatine avakirin. Ango xwedî rastiyek bi tecrûbî ne. Ger ku wusa nebûya weqas nedihatin dubarekirin û di demek şûnd ve dihatin jibîrkirin.

Du derûnînasên Amerîkî bi navên David Dunning û Justîn Kruger di sala 1999an de dixwezin lêkolînekê darbixînin. Ma gelo têkiliyek di navbera zanîn û ji xwe bawerbûnê de heye an na? Bi pirsên testên cure bi cure dixwezin xwendekarên Zanîngeha Cornellê di warê ramîna/hizirîna mantiqî û gramatîkê/rêzimaniyê de bicêribînin. Di her cêribaniyê de eynî encam derdikeve holê: Mirovên bersivên wan ne di cîh da ne xwe zêdetir serkeftî dihesibînin. Xwendekarên ku zêde jîr jî xwe kêmtir serkeftî dibînin. Ango di encama lêkolînê de aşîkar dibe ku mirovên nezan di derheqê qabîliyet û ji xwe bawerbûnê de xwedî gumaneke mezin in. Ji vê tesbîtê re Efekta Dunning-Kruger (Bandora Dunning-Kruger) tê gotin.

Ev tesbît di serî de ji mirov re hinekî çewt tê xuyakirin. Lewma di wî warî de behsa çar merhaleyên xapînok tên kirin. Dema rastiya mirov û gumana mirov hevûdin negire çewtî heye. Ew çar merhaleyên xapînok ên tên diyarkirin  bi kurtayî wusa ne:

1.  Mirovên bê qebiliyet birêkûpêk jêhatîbûna xwe dinitirînin. (Merhaleya 1.)
2.  Ew kes muqtedîr/desthilatdar nînin ku çarçovaya qebiliyata xwe têbigîhînin. (Merhaleya 2.)
3.  Lewma ev kes nikarin qebiliyata xwe pêştve bibin û berfireh bikin. (Merhaleya 3.)
4.  Ev her carê qebiliyeta kesên ku li ser van re ne, ji xwe kêmtir dihesibînin. (Merhaleya 4.)
Şirovekirina tespîtên jorin ên van herdu pîsporan dibe ku ji aliyên pir kesan ve zêde populer jî werîn dîtin. Lê dema mirov hinek mînakên rojane bikare bîne ber çav, bi rastî jî dikare çewtiyên wusa yên ji aliyê piraniya mirovan ve tên kirin, bibîne. Di jiyana me de jî çewtiyên wusa yên derîhiş ên ji aliyên me ve tên kirin hene. Dema mirov li ser çewtiyên xwe yê wusa kitekit hûr û kûr bisekine, dikare ji wan hinekan bi xwe jî tespît bike. Sedemek nehesandina çewtiyên wusa edet û xûygirtina tiştên wusa ne. Dema mirov di demek dirêj de bi tiştekî re rabe û rûne edî ew tişt çiqas normal nebe jî di çavên wî de dibe tiştekî normal. Da ku ev mijar baştir were têgîhiştin van mînakên rojane di malpera înternetê de wusa hatine pêşkeşkirin:
-    Piraniya ajovanan/şofêran bawer dikin ku ev ji piraniya ajovanan baştir ajovan in.
-    Piraniya alîgirên  taximên/tîmên futbolê ji aliyê rêwaziyê/taktîkê de xwe ji rahêner/antrenor û menecerên taximên xwe zîrektir û baqiltir dihesibînin.
-    Piraniya dengdêran/hilbijêran ji xwe bawerin ku ew ji siyasetvanên li welatê xwe baştir dikarin karên siyasetê birêvebibin.
-    Pir kesên li ser facebookê aktîf in nikarin rastiya jiyanê û tiştên li ser facebookê tên weşandin ji hevn cuda bikin.  Ew ji xwe bawer in ku her raman û rexneyên wan di cîh de ne.
Bi kurtayî: Zanîna nîvço û nezantiya mirovên nezan di warên ji xwe bawerbûn û cesaretê de wan zêdetir teşwîq dike. Zanîna mirovên zanyar jî di warê ji xwe bawerbûn û cesaretê de zêdetir dibe sedema miqayîtbûnê.

Mirov nikare hemû agahiyên ji derûdora tên bîhistin û dîtinê têbigîhîne. Her kes bi şiklekî derîhiş xwedî parzûnekê/fîltrekê ye. Ew parzûn bala wî dikişîne li ser tiştên ku ew pê re mijûle û ji bo xwe girîng dibîne. Zanebûn û nezanî, bi tecrûbebûn û naşitî li ser kapasîteya/zerengiya vê parzûna mirov de xwedî bandorek mezin e. Mirovên nezan û nîvçozan ji parzûnên xwe nehaydarên pir tiştên hûrgiliyên zîz/hessas in.

Di ragîhandinê de qasî bilêvkirina bêjer/gotindar têgîhiştina guhdar jî girîng e. Lewmaye ku eynî gotin ji aliyên her guhdarvaneke ve bi awayekî tê têgîhiştin. Perwerî û tecrûbe dîtin û têgîhiştina mirov berfireh û kûr dike, mirov zêdetir bi hûrgilî dinêre û dibîne.

Ango mirov dikare bibêje ku mirovên nezan rîzîkoya gotin û kirinên xwe nikarin bi hûrgilî û berfireh bidin ber çavan û texmîn bikin. Lewma ji xwe zêde bawer in û tiştên xwe mezintir û girantir tînin ziman û dikin. Mirovên zana jî ji ber ku berfireh û hûrgilî dinêrin zêdetir xwe şund ve dikişînin û gor kesên nezan kêmtir ji xwe bawer in.

Stuttgart, 07.01.2019, duşem


Çavkanî: https://karrierebibel.de/dunning-kruger-effekt