Kirde û Tecrûbe

Nivîskarê tirk ê navdar Orhan Pamuk romanek xwe bi hevoka, „Min kitêbek xwend, jiyana min guherî“ dest pê dike. Bi rastî jî kitêbên jiyana mirov biguherînin kêm nînin. Ez dikarim bibêjim; hinek kitêp hene dinyayê diguherin. Ger bê zanîn ku ne kitêb bi xwe, ew kesên ku wan kitêban dixwînîn, ji xwe ra ders û şîretan hildigirin; bi tevger û kirinên xwe dinyayê diguherînin. Ango kesên kitêb dixwînin ger di serî de xwe biguherînin. Dû wan guhertinên xwe dikarin li ser derûdora xwe tesîr bikin, mirovan ra bibin mînak û rêber, bibin sedemên guhertinên mezin.

Dema behsa tevger, kar û guhertinan hat kirin zêdetir guhertinên mezin bala mirov dikişînin û li ser wan tên axaftin. Mixabin tu tiştên mezin di carekê da dernakevin holê û girêdayiyê tiştên piçûk in. Ango tiştên mezin û girîng di dawîya pêvajoyek bi tiştên piçûkan kêl bi kêl hatine hûnandin, diqewimin. Lewma tê gotin ku „mesafeyên dirêj bi gavên piçûk tên girtin.“ Mirovên qîmeta gavên piçûk nezan in û tu gav nevêjin, ewê tu car nikarin bigîhêjin armancên xwe. Dema mirov tiştekî bixweze, divê ji bona wî tiştekî bike. Kirinên piçûk, yên mezin ji xwe ra tînin û mirovan pêşt ve dibin. Tenê bi xwestinê tu tişt neçûye serî û ewê nere jî.

Armancên teorik bi serê xwe pirîcaran dibin sedemên di cîhê xwe da mayîn. Mirov mesafeya di navbera xwe û armancê da ji ber xwe ra tîne, dikeve di nav tirs û xofê. Teorî di vî alî da tiştek nerênî ye. Divê ku bi tevger û kirinan, ango bi pratikê were piştgirî kirin. Her gavên piçûkê li ber armancê asoya mirov berfireh, şewq û motîvasyona mirov jî pêşt ve dibe. Dema mirov derfetên xwe yên rojane, çi piçûk çi mezin, ji aliyê pratîkê va îhmal nekir, ewê bi ser bikeve.

Di kultira rojhilat da pirîcaran ji bona guhertinan takes wer dizanin ku hewcedarîya tevger û kirinên wan nîne, xwe paşt ve dixin û zêdetir pasîf dimînin. Gor vê rewşa nerênî tiştên diqewimin pirîcaran dijî xwestinên wan in. Ji bo tevgerê li benda rêberan dimînin û derfetên xwe heba dikin. Rast e, her tişt li gor tevger û kirinên mirovan nare serî. Lê mixabin tevger û kirinên mirovan jî tu car bê bandor nînin. Takekes zêdetir hêvîdarin ku daxwazên wan ji aliyên mirovên ew li bendê ne werin kirin. Lê dema mirov bi xwe tiştek nekir li ba wî tiştekî gor xwestina wî jî naqewime. Mirov bi tevger û kirinên xwe di serî da xwe diguherîne. Dû re jî li ser derûdora xwe tesîr dike. Kirde/fail bi tevger û kirinên xwe dibe navîna guhertinan. Dema mirov bi xwe tiştek nekir û benda kesan ma ewê ji aliyên  kesan va were guhertin. Ango ew bi xwe êdî kirde nîne, berkird e /obje ye. Qanûna guhertinê wusa ye.

Mirov mexlûqek bi lez e, dixwaze netîceya hemû tevger û kirinên xwe di demek kin da bibîne. Lê va bendewariyek nerast e. Tiştên bandora wan di dest da tên dîtin, tiştên rojane ne û bondora wan jî zêde nadome. Lê tiştên bondora wan pişt demek bihurtî va derdikevin holê, zêdetir xwedî bandorek bidom in. Çi dibe bila bibe, ango tu tişt badihewa nîne û xwedî bandorek e. Dibe ku mirov hayjê wê bandorê nebe.

Dixwazim bala we bikişînim li ser kirdeyê tevger û kirinan. Em dizanin ku ji bo mirovan tecrûbe tiştek pir balkêş û girîng e. Dema mirov bê tecrûbe be, jiyan zêdetir dibe barê giran. Mirov çiqas xwedî tecrûbe be, weqas jî dikare ji jiyanê îstifade bike, jê zewq bigire. Ji bo hilgirtina tecrûbeyan jî ger tevger û kirin hebin. Mirov pirîcaran dixwazin ji tevger û kirinên kesên din ji xwe ra tecrûbeyan hilbigirin. Lê mixabin va tiştekî zehmet e û pirîcaran cîhên tecrûbeyên şexsî nagirin. Lewma hatiye gotin ku „musîbetek ji hezar nesîhetî çêtir e.“ Hinek dikarin bibêjin; ma musîbet çer dikare çêtir bibe?

Ez jî dixwazim bala we bikişînim li ser vê mijarê. Mirovên bi tevger û bi kirin her dem bi tiştekî re kardikevin, bi van tevger û kirinên xwe tecrûbeyan hildigirin. Her çiqas mirov bixwaze bi tiştên serkeftin ra tecrûbeyan bistîne jî pirîcaran wusa nabe. Em dizanin ku di jiyanê da her dem her tişt gor xwestina mirov nameşe. Ew tişt dijî daxweza mirov bimeşe jî ew tevger û karên wî badîhewa nîne. Mirovê bi wî tiştî ra karketiye û xwestiye bibe serî hinî tiştên nû bûye, tecrûbe hilgirtiye. Va bi xwe ji bo wî tiştekî erênî ye. Ango ew kes di vê pêvajoyê da bûye xwedî tecrûbe. Bi wan tecrûbeyan ewê baştir bikare başî û nebaşiyên xwe tesbît bike, ji xwe ra şiretan jî hilbigire. Dema ew carek din tiştekî wusa bike zêdetir dikare bi ser bikeve. Van aliyên tevger û kirinan bi serê xwe ji bo kirde qezencek mezin e.

Mirovên xwedî tecrûbe ji bo paşerojê zêdetir amade ne û rengên daxwazên wan jî wê zêdetir xwe bidin der.

Stuttgart, 04.10.2018, Pêncşem