Mirin

Di derheqê mirinê de pir tişt hatine gotinê û hîn jî tên gotin.

Kî çi dibêje bila bibêje, ya herî aşîkar ewe ku mirin benda herkesî ye. Di vî warî de tu şiphe tune. Va bi curecur delîlan jî sabît e.

Di destpêka mirovatîyê de heyan roja îroj her kesê hatîye serê erdê rojekî mirîye û ewê bimire jî. Tu îstîsna nehatîye dîtin, ewê neyê dîtin jî. Tu kitab û tu dîn jî heyan vê rojê negotîye ku hinek mirov namirin. Hemû delîlên zanistî jî aşîkar dikin ku mirin ji bo hemû kesan e. Di dînê îslamê de jî Quran di sureya Enbîya, ayeta 35 de wusa dibêje: „Ewê her nefs mirinê tam bike.“

Herçiqas mirin mîna nan û av li benda me be jî em ji mirinê re hazir/amade nînin û mirina mirovên derûdora me dikare pir caran jîyana me serûbin bike. Çima? Mirov dikare vê pirsê curecur bersiv bike. Her bawerî û nêrîn di derheqa wê pirsê de xwedî bersivekê ne. Her mirov gor xwe ji vê pirsê re dibe ku îzahetekê bîne jî. Çi dibe bila bibe, çer dibe bila bibe dîsa jî em ji mirinê re hazir nînin. Di vê dema medyatîk de her roj em mirina sedan, carna hezaran bibihîsin jî di rojeva me de mirin tune. Tune bûna wê di alîyekî de baş, di alîyekî de jî nebaş e.

Başbûna wê ewe ku em heyan nefesa xwe ya dawî mecbûrin jîyana xwe bidomînin. Nebaşbûna wê jî ewe ku mirin parçeyekê jîyana me ye, em nikarin wê wek tuneyî bihesibînin. Ew her demê dikare derê me bikute û xwe nîşanî me bide, me ji xwe bide pêhisîyandin. Ji xwe vanî jî dike.

Loma em mecbûrin ku ji mirinê re amade bin. Ew carna cîranê me, carna nasên me, carna dostên me, carna bavên me, carna dîyên me, carna xweng û birayên me, carna zav û zêçên me li ber çavên me, di nav jîyana me de hildigire û dibe. Ew rojekê galimî me jî bike û bibe. Em vanî wusa bizanin jî mirin tiştekî pir zor e. Têkilîyên me ji kesê ku mirî re çiqas zexm be, mirin weqas bi hêz me dihejîne.

Di jîyanê de hinek tişt hene ku bi zanînê nayên fêmkirin, tenê bi jîyanê tên jîyandin. Mirin ji wan yekî yê pir zehmet e. Em nikarin bibêjin ku, meyê! Ewê zû û dereng li ba me be, li ber me be, li cem me be. Wê demê jî Xwedê sebr û hêzek liberxwedan bide me, bide wan mirovên bi galimkirina mirinê tên hejandin.

Zimmersrode, 28.08.2012, sêşem.

Hêza Edebîyatê

Min li vir çend rojan peşt ve kitêbek Cengîz Aytmatov, bi kurdî, „Evîna Cemîlê“ xwend. Kitêb ji alîyê Nacî Kutlay ve hatîye wergerandin. Li ser kitêbê nehatîye nivisandin ku ji kîjan zimanî hatîye wergerandin. Li gor pêşgotina kitêbê, ya ji alîye Louîs Aragon ve hatîye nivisandin, mirov dikare jê derbixe ku kitêb ji fransî hatîye wergerandin. Sernivisa pêşgotinê wusa ye: „Çîroka evîndarîyê ya herî xweş. Parîs, 30 Adar 1959“.

Kitêb ji çîrokêkê pêk tê û navê xwe jî ji wê çîrokê digire. Çîrok bi xwe çîrokek balkêş e. Li vir naxwezim li ser çîrokê zêdetir bisekinim. Zêdetir dixwezim li ser pêşgotina Louîs Aragon bisekinim. Çima? Ji xwe mijara vê nivisê jî bi xwe bersiva wê pirsê ye.

Cengîz Aytmatov niviskarekî qirxizî ye. Birêz Louîs Aragon dinivisîne ku wî bi xwe va çîroka ji zimanê ûrizî wergerandîye zimanê xwe, lê ew çîrok ji qirxizî wergerandine ûrizî. Tê xuyakirin ku çîrok qirxizî hatîye nivisandin, dû re wergerandine ûrizî, birêz Louîs Aragon wergerandîye fransî û birêz Nacî Kutlay jî wergerandîye kurdî. Ango çîrok ji çend bêjingan re derbaz bûye. Dîsa jî çîrokek baş e, xwendina wê salix didim. Kek Nacî Kutlay jî bi kurdîyek xweş wergerandîye.

Di derheqê edebîyatê û girîngîya edebîyata gelekî de em pir tiştan dibihîsin. Carna weqas tiştên gir û gerî tên gotin, an jî nivisandin ku mirov dibêje: „Ka edebîyata gelekî nebe ew gel bi xwe tiştek nîne“. Ma bi rastî jî edebîyat ji bo gelekî weqas pêvist e?

Raste, tenê bi edebîyatê gelek peyda nabe, lê gelekî bê edebîyat nuqsan e. Ez dixwezim dîsa vegerim/bizivirim pêşgotina kitêbê. Sal 1959. Reqabetek dijwar di navbera Yekitîya Sovyetê û Amerikayê de heye. Dunya bûye du parçê. Parçeyek ketîye bin mayeta Ûrizan, parçek jî bin mayeta Amerîkayê. Her alî xwe baş dibînin û alîyên din jî xirab. Di demekê wusa de Qirxizîstan bi xwe dewlet jî nîne, parçeyekê Yekitîya Sovyetê ye. Hebûn û tunebûna Qirxizîstanê û zimanê qirxizî wer xema kesî de jî nîne, di xema ewrûpîyên rojava de qet nîne. Feqet çîrokek niviskarek qirxizî bala niviskarekî fransizî dikşîne. Ew wê çîrokê werdigerîne zimanê xwe, wedişîne û jê re pêşgotinekê dinivise. Di pêşgotinê de hewldana xwe ya ji bona naskirina niviskar, welatê wî û cîhê çîrok di tê de derbaz dibe bi şiklekî zelal tîne ziman. Gor min va hewldanên birêz Louîs Aragon nîşanên hêza edebîyatê ne.

Edebîyat ne tenê ziman û çanda gelekî berfireh dike, wî gelî û çanda wî jî bi şiklekî baş û delal dide naskirin. Birêz Louîs Aragon gor şertên wê demê heyan ji destên wî hatîye xwestîye ku di derheqê Qirxizîstan û qirxizan de agahdar bibe, gor xwe lêkolîn çêkirine û xwestîyê çîroka vî gelî herî baş fêmbike. Bi matbûnek mezin xwestîye fêmbike ku, çer dibe niviskarek 30 salî (wê demê temenê Cengîz Aytmatov 30 sal e) dikare çîrokek wusa balkêş binivise?

Louîs Aragon dinivsîne ku: „Me di derheqa Qirxizan de çi zanîbû? Gelo em li ser vî welatî, ku di navbera Çîn, Tacikîstan û Qazakîstanê de cîhekî tenge, çi dizanin?  Bi saya serê Cemîlê em diçin wan deran, lê ew der dikevin kîjan alîyê Asyaya Navîn? … Dîsan ez bi tehrî bi edetên wan hesîyam.“

Gor dîtina min di van hevokana de hêza edebîyata gelekî xwe eşkere dike.

15.08.2012, çarşem.

Rocî/Rojî

Ewe ku rojaneyê dinivisînim, ger hinek zêdetir li ser mijarên rojane bisekinim. Lê em kurd zêdetir rojanetîyê mijarên sîyasî fêm dikin. Bi rastî ez jî heyan ji min bê naxwezim li ser mijarên sîyasî binivisînim. Mijarê rojane û ne sîyasî jî kêm ninin. Dema mirov bixweze dikare wan jî bibîne û di derheqê wan de jî binivsîne.

Îroj 19‘ê meha remezanê ye, yanê gor misilmanan meha rocîyê/rojîyê ye. Ez dixwezim di vê nivisê de li ser vê mijarê bisekinim. Bala we jî kişand ku min rocî û rojî ba hev nivisand. Sedemek wê heye. Bi kurtayî ji we re îzah bikim.

Di herema me ya Oxî yê de em nabêjin rojî, dibêjin rocî. Wexta em li nivisên bi kurdî dinirîn rojî tê nivisandin. Heyan ji dest min bê dixwezim devoka kurmancîya me ya Oxîyê di nivisên xwe de karbînim. Gor fikrê min va nişêtek dewlemendîya kurdî ye. Kengê kurdîyek standart derket holê emê wê demê zêdetir bi wê zimanê standart binivsînin.

Aşîkare ku zimanê kurdî heyan îroj bi devkî hat hinkirin û belav bû. Hêdî hêdî bi niviskî kurdî pêştve diçe. Heyan di dibistanan de nebe zimanê perwerdeyî ewê curecur were nivisandin. Pir kelîme/peyîv hene ku herem bi herem hinekî curetir tên îfadekirin. Ji wan yek jî kelîmeya rocîyê ye.

Di va rojên niha de dema mirov di derheqê mijarekê de tiştekî binivise û nexweze pir zanistî li ser mijarê bisekine di serî de malpera Wikipediayê dinêre. Min jî wusa kir. Rocî di wikipedia.org ê de rojî hatiye nivisandin û pir kurt malumat heye.

Nivisandine ku: „Rojî nexwarin û venexwarina tu tiştî ya ji bo demekê ye. Rojî di olên xiristiyan, cihu û bi taybetî jî di ola îslamê de tê girtin. Di ola islamê de bi taybetî di meha remezanê de tê girtin. Ji berbangê heyan avabûna rojê kesên rojîgir ti tiştî naxwin û venaxwin, cixareyê nakêşin û nakevin têkiliyên cinsî.“

Dû vê agahdarîyê naverokek hatîye danîn. Naverok wusa ye:

1.     Rojî li gorî ola Îslamê

2.     Di Êzîtîyê de rojî girtin

3.     Di Elewitiyê de rojî girtin

4.     Di Cuhitîyê de rojî girtin

5.     Di mezhep û olên din de rojî girtin

Di vê naverokê de tenê li binê beşa Îslamê de çend hevok hatine nivisandin. Li binê beşên din de tu tişt nehatîye nivisandin. Bi rastî ez bi xwe mereq dikim ku di Êziditîyê de rojî çer tê girtin. Dema kesek di wî warî de min agahdar bike ezê kêfxweş bibim.

Em vegerin beşa Îslamê. Li wir va rêzana hatine nivisandin: „Misilman rojiya xwe di meha Remezanê de digirin. Rojî girtin, şertek ji wan şertê misilmantiyê ye. Her sal heyvek rojî tê girtin. Rojî, di misilmantiyê de, ku di şevê de berî ku roj derkeve, pêş berbangê xwarina dawî tê xwarin û heta ku piştre roj derket û çû ava, êdî wê rojî were girtin. Di wê demê ku rojî tê girtin de, tiştên ku li gorî Îslamê heram in nayin kirin. Li gorî vê yekê, gotinên ne baş jî qedexe ne. Ku di nav du hêzan de pevçûn û şer hebe, di wê rojê de disekinê û an jî lev dikin û bi hev re aşîtîyê dikin.“

Min nexwest tenê bi va malûmatana qîma xwe bînim û dîsa di Wikipediayê de bi tirkî beşa oruç mêzîyam. Li wir pê hesîyam ku tirkan kelîmeya oruç ji kurdan girtine. Ji ber ku heyan niha gor tirkan kurd tunebûn û faris hebûn, wan va kelîma ji farisan girtine.

Li wir hatîye nivisandin ku kelîmeya „oruç“ di dema Selçûkîyan de ji farisan hatîye girtin. Dinivisîne ku: „Di farisî de peyva روجك rôcik hatîye girtin û mana wî rojane ye.” Lê çavkanî nehatîye danîn. Di Quranê de rocî bi kelîmeyên صوم savm ve صيام sıyam tên îfade kirin.

Pişt va agahîyan bala min kişand ku peyva rocîyê ji rojê hatîye girtin. Ji berbangê heyan êvarê, yanê bi roj xwerin û vexarinê dûrketin, rojî. Wê çaxê kelîmeya rocîyê ne bi tîpa „c“ bi tîpa „j“ nivisandin di warê koka kelîmê de duristtir e. Dîsa jî ez kelîmeya rojîyê gor devoka me rocî binivsînim.

Di Quranê de rocî ne tenê di ayetekê de, di çend ayetan de derbaz dibe. Di sûreya Beqere de, ayeta 183 an wusa ye: „Gelî ên bawerî anîne! Çewa rojî li ser ên berî we ferz hatîye nivisîn wisan li ser we jî ferz hatîye nivisîn. Hevî heye hûn xwe biparêzin-bitirsin.“

Nivis hinek dirêj bû. Lê hin di vê mijarê de pir tişt dikarin werin nivisandin. Dixwezim rojekî din di derheqê wê mijarî de hîn binivisînim.

06.08.2012, duşem